Η λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας και ο όρμος της Βοϊδοκοιλιάς

Η οπτική γωνία της αεροφωτογραφίας σε συνδυασμό με το φυσικό φως αναδεικνύει όχι μόνο τις γεωμορφές της λιμνοθάλασσας της Γιάλοβας και του κλειστού κόλπου της Βοϊδοκοιλιάς, αλλά και την έντονη μορφολογία του ασβεστολιθικού ανάγλυφου στο δυτικό τμήμα. Η εικόνα αυτή, η μορφολογία των ασβεστολιθικών εξαρμάτων με διεύθυνση Β-Ν και το ήπιο ανάγλυφο των λιμνοθαλασσών και των μικρών κόλπων αντικατοπτρίζουν και τη μορφολογία του κόλπου της Πύλου καθώς και της τεκτονικής δομής της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου.

Η λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας είναι υφάλμυρη, ρηχή, με βάθη 0,70 ως 1,50 μ. ανάλογα με την εποχή, μικρής έκτασης (2.000-2.500 στρέμματα) και ξηραίνεται κατά τμήματα το καλοκαίρι. Στο νότιο τμήμα της επικοινωνεί μέσω ενός καναλιού, όπως φαίνεται και στην αεροφωτογραφία, με τον κόλπο του Ναυαρίνου. Γύρω από τη λίμνη απαντώνται αμμώδεις και ιλυοαμμώδεις παραλίες ανάμικτες με υφάλμυρα έλη και δάση αρμυρικιών (βλ. Σχήμα 1). Στο βόρειο άκρο υπάρχουν βραχώδεις ακτές που δίνουν την εντύπωση της συνέχειας της νήσου Σφακτηρίας. Επίσης, μεταξύ της λιμνοθάλασσας και της ακτής αναπτύσσονται καλά σχηματισμένες αμμοθίνες.

Η δημιουργία της λιμνοθάλασσας οφείλεται τόσο στην τεκτονική δράση όσο και στην ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης κατά τα τελευταίο μισό του Ολόκαινου (προϊστορικούς χρόνους) σε συνδυασμό με τις αλλουβιακές αποθέσεις του ποταμού της Γιάλοβας (Γιαννακούζας), που παλαιότερα εξέβαλε στη λιμνοθάλασσα όπως και ο ποταμός Τυφλομύτης. Στη δεκαετία του '50 έπεσε θύμα της πολιτικής των αποξηράνσεων, χάρη όμως στα πλούσια υπόγεια νερά της (υπόγειοι υδροφόροι) τα αποστραγγιστικά έργα απέτυχαν.

Η ευρύτερη περιοχή της λιμνοθάλασσας της Γιάλοβας χαρακτηρίζεται από έντονη τεκτονική δράση κατά το παρελθόν και έντονες βροχοπτώσεις, με αποτέλεσμα τα υδατορεύματα της περιοχής να μεταφέρουν σε αυτή πλήθος αλλουβιακών αποθέσεων, δημιουργώντας αλλουβιακά εδάφη (βλ. Σχήμα 1). Ο πυθμένας της λιμνοθάλασσας συνίσταται από αδρόκκοκα υλικά, εξαιτίας της δράσης των ρεμάτων που οδηγούν σε απομάκρυνση των ιλυο-αργιλωδών συστατικών, και από ασβεστιτικό υλικό οργανικής προέλευσης. Στην περιοχή υπάρχει ένα πρόσφατο ρήγμα, βορειοδυτικής-νοτιοανατολικής διεύθυνσης, εξαιτίας του οποίου πιθανότατα είχαμε αρχικά βύθιση της περιοχής της λιμνοθάλασσας και κατόπιν ακολούθησε ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης δημιουργώντας έτσι τη λιμνοθάλασσα. Η λιμνοθάλασσα αποτελεί τμήμα του δελταϊκού ριπιδίου του ποταμού Τυφλομύτη και ο μορφοδυναμικός τύπος του δελταϊκού σχηματισμού του χαρακτηρίζεται ως πλάγιος τοξοειδής εξαιτίας του σχήματος του, όπως και όλων των άλλων της δυτικής και νοτιοδυτικής Πελοποννήσου που εκβάλλουν στον Κυπαρισσιακό και Μεσσηνιακό κόλπο.

Οι υδρογεωλογικές συνθήκες της περιοχής ευνοούν την κατείσδυση μεγάλου ποσοστού των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων με άμεσο αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφοριών. Οι υπόγειες υδροφορίες που αναπτύσσονται κοντά σε παράκτιες περιοχές αντιμετωπίζουν πρόβλημα υφαλμύρινσης. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται αφενός στις γεωλογικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή (στρωματογραφία, τεκτονική κ.λπ.),  αφετέρου στην κατασκευή υδρομαστευτικών έργων (πηγάδια, γεωτρήσεις) και έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας των υπόγειων και πηγαίων υδάτων. Υπό κανονικές συνθήκες οι παράκτιοι υδροφόροι ορίζοντες αποστραγγίζονται προς την θάλασσα. Με τις έντονες όμως αντλήσεις νερού (π.χ. από τα πηγάδια) η υδραυλική βαθμίδα μειώνεται, με αποτέλεσμα η ελάττωση του φορτίου του γλυκού νερού να προκαλεί διείσδυση του θαλασσινού προς την ενδοχώρα.

Τα οικοσυστήματα της λιμνοθάλασσας της Γιάλοβας, η παραλία του όρμου της Βοϊδοκοιλιάς (βλ. Εικόνες 1 και 2) και, τέλος, ο κόλπος του Ναυαρίνου (βλ. Εικόνα 3) και η νήσος Σφακτηρία, αποτελούν ένα ενιαίο σύμπλεγμα βιοτόπων εξαιρετικής σπουδαιότητας και σημασίας για την Ελλάδα (βλ. Εικόνες 4 και 5). Η μεγάλη ποικιλία ειδών βενθικής μακροπανίδας δίνει στη λιμνοθάλασσα μια θέση ανάμεσα στις πιο πλούσιες στη Μεσόγειο. Ο υγρότοπος είναι επίσης πολύ σημαντικός από ορνιθολογική άποψη, επειδή φαίνεται να είναι ένας αξιόλογος σταθμός ανάπαυσης και ξεχειμωνιάσματος για τα αποδημητικά πουλιά. Διακόσια σαράντα (240) είδη πτηνών έχουν βρει καταφύγιο στην περιοχή τα τελευταία τρία χρόνια, από τα οποία εβδομήντα εννέα (79) έχουν αναγνωρισθεί ως απειλούμενα στην Ευρώπη, ενώ κάποια από αυτά απειλούνται παγκοσμίως. Πρόκειται για τον αργυροπελεκάνο, τη βαλτόπαπια, το κιρκινέζι, τον βασιλαετό και τον αιγαιόγλαρο. Επιπλέον, οι λασπώδεις και οι αμμώδεις παραλίες γύρω από τη λιμνοθάλασσα, που είναι ανάμικτες με υφάλμυρα έλη και δάση από αρμυρίκια, αποτελούν ενδιαιτήματα σπάνιων και απειλούμενων ειδών της ερπετοπανίδας, όπως είναι τα Testudo hermani, Testudo marginata (χελώνες), Elaphe situla, και του ενδημικού είδους Chameleo africanus το οποίο προστατεύεται από τη συνθήκη CITES (βλ. Εικόνα 6). Το είδος αυτό χαμαιλέοντα απαντάται μόνο στην Πύλο, από ολόκληρη την Ευρώπη, και διαφέρει από τον ευρωπαϊκό χαμαιλέοντα. Η περιοχή, ως υγροτοπικό σύστημα, προσφέρει πολλαπλές αξίες άμεσης (καλλιέργεια εμπορικών ειδών ψαριών, εκπαίδευση, αναψυχή) και έμμεσης χρήσης (παγίδευση ιζημάτων, εμπλουτισμός και αποφυγή υφαλμύρυνσης – χάρη στις αμμονησίδες των ακτών – του υπόγειου υδροφορέα, σταθεροποίηση του υδρολογικού κύκλου, ρύθμιση του κλίματος των γύρω περιοχών, μείωση της έντασης των πλημμυρογενών φαινομένων) της ευρύτερης χερσαίας ζώνης.

Μια σειρά διαχειριστικών πρακτικών, όπως αποστραγγιστικά και εγγειοβελτιωτικά έργα από τη δεκαετία του ’60 έως τη δεκαετία του ’80, η υπερβολική χρήση λιπασμάτων - φυτοφαρμάκων και η υπεράντληση υπόγειου νερού, διατάραξαν το υδρολογικό καθεστώς και οδήγησαν το οικοσύστημα σε συνολική υποβάθμιση. Το μέγεθος και η στρατηγική θέση του κόλπου του Ναυαρίνου, προσέλκυσε μεγάλες επενδυτικές προτάσεις τη δεκαετία του 1970 για τη μετατροπή του σε λιμενο-βιομηχανικό σύμπλεγμα με ναυπηγεία, διυλιστήρια, πετροχημικά και συναρμολόγηση αυτοκινήτων. Η σχετική πρόταση (βλ. Σχήμα 2) είχε συμπεριλάβει τη Γιάλοβα και τη Βοϊδοκοιλιά για την εγκατάσταση πετροχημικών. Η παγκόσμια οικονομική κρίση και οι αντιδράσεις πολλών φορέων ματαίωσαν τις βιομηχανικές επενδύσεις και την καταστροφή του κόλπου και του οικοσυστήματος. Το 2006, όμως, σε επαφή σχεδόν με τη λιμνοθάλασσα άρχισε να κτίζεται μεγάλο ξενοδοχειακό συγκρότημα (Π.Ο.Τ.Α. Μεσσηνίας) (βλ. Εικόνες 4) για το οποίο το ΣτΕ το 2008 γνωμοδότησε αρνητικά, έπειτα από προσφυγή κατοίκων της περιοχής.

Κ.Π.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 

Arvanitidis, C., Koutsoubas, D., Dounas, C., Eleftheriou, A. (1998) "Annelid fauna of a mediterranean lagoon (Gialova lagoon, SW Greece): Community structure and disturbance assesment", Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom, 79: 849-856.

Βαΐου, Ντ., Χατζημιχάλης, Κ. (1979) Περιφερειακή ανάπτυξη και εκβιομηχάνιση. Μονοπωλιακές επενδύσεις στην Πύλο, Αθήνα: Εξάντας.

Γεράκης, Π. Α. (1996) “Ελληνικοί υγρότοποι”, Φίλης, Γ. κ.ά. Το ελληνικό περιβάλλον, Αθήνα: Σαββάλας, σσ. 33-65.

Κουτσουμπάς, Δ., Ντούνας, Κ., Αρβανιτίδης, Χ., Τριανταφύλλου, Γ., Κορνήλιος, Σ., Πετυχάκης, Γ., Λύκος, Β. (1999) "Εκτίμηση της περιβαλλοντικής κατάστασης και βασικοί άξονες διαχειριστικού σχεδιασμού στα υδάτινα συστήματα του κόλπου του Ναυαρίνου και της λιμνοθάλασσας της Γιάλοβας", Πύλος: διαχρονική - διεπιστημονική εξέταση. Πρακτικά Α' Τοπικού Συνεδρίου, 1 - 3 Μαΐου 1998, Αθήνα: Πολιτιστικός Σύλλογος Πύλου "Το Ναυαρίνο".

Μπάλτας, Χ. Α. (1987) Πύλος, Αθήνα: Παπαδήμας.

Ψιλοβίκος, Α. (1990) “Μεταβολές στους ελληνικούς υγροτόπους κατά τον εικοστό αιώνα”, Πρακτικά Συνάντησης Εργασίας, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ – IUCN.