WEB_AERIAL_KALAMATA

Φωτογραφία Ν.Δ., 2003.

Καλαμάτα:  ανανέωση του αστικού τοπίου μετά τον σεισμό του 1986

Όσοι έχουν επισκεφθεί καλοκαίρι την πόλη της Καλαμάτας και έχουν κολυμπήσει στην παραλία στο ανατολικό της άκρο, με θολή τη θέα του Ταϋγέτου από την υγρασία και την καταχνιά της ζέστης, θα την αναγνωρίσουν στην αεροφωτογραφία. Άλλωστε, η γραμμή του ποταμού Νέδοντα στο άκρο της πόλης προς τα δυτικά, συνιστά αναγνωρίσιμο φυσικό όριο (και τεχνητό, λόγω του παράπλευρου οδικού άξονα), δυτικότερα του οποίου βρίσκονταν κάποτε μόνο πορτοκαλεώνες. Το υπόλοιπο τοπίο της Καλαμάτας, όμως, δεν διαφέρει από εκείνο των άλλων ελληνικών πόλεων: είναι αποτέλεσμα του συστήματος αντιπαροχής στην παραγωγή της κατοικίας, ενισχυμένο μάλιστα εδώ από υψηλούς συντελεστές δόμησης. Το μοναδικό στοιχείο που διακόπτει αυτό το ομοιόμορφο, οικοδομικό συνεχές είναι η πράσινη νησίδα, προς τη θάλασσα, της οδού Αριστομένους, του κεντρικού άξονα της πόλης που τη διατρέχει από βορρά προς νότο. Πρόκειται για το Δημοτικό Πάρκο του ΟΣΕ ή "των Τραίνων", μια έκταση γης 54 στρεμμάτων.

Το σημερινό αστικό τοπίο της Καλαμάτας ουσιαστικά ξεκίνησε από ένα Σχέδιο Πόλης του 1905, για να επεκταθεί ύστερα με γειτονιές αυθαιρέτων που σταδιακά ενσωματώθηκαν στην πόλη, μαζί με γειτονικά χωριά και συνοικισμούς. Το ιστορικό κέντρο της πόλης σχηματίστηκε κατά τη φράγκικη περίοδο τον 13ο αιώνα (βλ. Εικόνες 1 και 2), ενώ η μεταμόρφωση της από μικρό χωριό σε σημαντικό εμπορικό αστικό κέντρο συντελέστηκε μετά το 1821, οπότε αρχίζει η νεότερη ιστορία της (βλ. Σχήμα 1). Εκείνη την περίοδο, η διεθνώς αυξανόμενη ζήτηση της σουλτανίνας, του κρασιού, των σύκων και των προϊόντων της σηροτροφίας εδραίωσαν το γόητρο και την οικονομική σημασία της. Γύρω στο 1900 το ιστορικό κέντρο της πόλης επεκτάθηκε, παράλληλα με την ανάπτυξη της περιοχής του λιμανιού, με αποτέλεσμα ένα διπολικό αστικό πυρήνα (Κάστρο-Λιμάνι), που χαρακτηρίζει μέχρι σήμερα τη φυσιογνωμία της. Την πρόσφατη ανάπτυξη της πόλης επηρέασαν το σύστημα της αντιπαροχής αλλά και οι έξι προσφυγικοί οικισμοί και τα συγκροτήματα εργατικής κατοικίας που δημιουργήθηκαν μακριά από το κέντρο, σε θέσεις χαμηλής αξίας γης, με αποτέλεσμα την περιθωριοποίησή τους και τη διάσπαση της αστικής δομής.

Η Καλαμάτα κατάφερε να κρατήσει τον εμποροβιομηχανικό της χαρακτήρα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80. Μέχρι τότε λειτουργούσαν εδώ μονάδες μεταποίησης αγροτικών προϊόντων, άλλες που αξιοποιούσαν το ντόπιο εργατικό δυναμικό και τη βιομηχανική ιστορία της πόλης (Καρέλιας, Φρέντζος, Πετρόπουλος, εργοστάσιο Levi’s), καθώς και μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις που απευθύνονταν στην τοπική αγορά. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, όμως, τα μεγαλύτερα εργοστάσια της περιοχής μετακινήθηκαν αναζητώντας φθηνότερο κόστος εργασίας, κάποια μάλιστα προς την Αλβανία. Έτσι, η μεταποίηση - που ήταν προπολεμικά η ατμομηχανή της τοπικής οικονομίας - παρουσίασε σταδιακά διαρθρωτικά προβλήματα και φθίνοντες δείκτες που συνέβαλαν στη γενικότερη οικονομική παρακμή.

Τον Απρίλιο του 1986 θεσμοθετήθηκε το ΓΠΣ (βλ. Σχήμα 2), ωστόσο, ερήμην των πολιτών αλλά και των αναγκαίων πόρων, τίποτε δεν προοιώνιζε την εφαρμογή του. Εξάλλου, καμιά ελληνική πόλη δεν είχε καταφέρει ως τότε κάτι ανάλογο. Το Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, όμως, η πόλη επλήγη από καταστρεπτικό σεισμό 6,2 Ρίχτερ, ο οποίος – ως τραγική συγκυρία – συνέβαλε καταλυτικά στην εφαρμογή του Σχεδίου και στην ανανέωση του χαμένου δυναμισμού της πόλης.

Ο σεισμός και οι μετασεισμικές δονήσεις που ακολούθησαν προκάλεσαν εκτεταμένες βλάβες και καταρρεύσεις κτιρίων, ιδιαίτερα στις ιστορικές γειτονιές, άφησαν πίσω χιλιάδες άστεγους και απορρύθμισαν εντελώς την οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης και της ενδοχώρας της (βλ. Εικόνες 3 και 4). Το 71% του κτιριακού αποθέματος του ιστορικού και εμπορικού κέντρου μετετράπη σε χαλάσματα ή υπέστη σοβαρότατες ζημιές. Το Δημαρχείο, το κτίριο της Νομαρχίας, κτίρια άλλων δημοσίων υπηρεσιών, το 80% των εκκλησιών και άλλες εγκαταστάσεις κοινόχρηστου χαρακτήρα ήταν αδύνατον να χρησιμοποιηθούν. Από τα σχολεία, το 33% καταστράφηκε και από τα βιομηχανικά κτίρια 50 κατέρρευσαν ή υπέστησαν σοβαρές ζημιές.

Η ανταπόκριση δημοτικών αρχών και πολεοδόμων στις επείγουσες ανάγκες που ανέκυψαν (για την εγκατάσταση 6.000 σκηνών και μετέπειτα 2.500 προσωρινών λυόμενων καταλυμάτων) ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Όμως ο σεισμός, εκτός από τις νέες μορφές ζήτησης και τις τεράστιου ύψους ανάγκες που δημιούργησε, έφερε στο φως νέες δυνατότητες και άνοιξε "παράθυρα ευκαιρίας": τους ανοικτούς χώρους και τα κενά που δημιουργήθηκαν στον αστικό ιστό, την ιδιαίτερα υψηλή ευρωπαϊκή χρηματοδοτική στήριξη, την ενεργοποίηση των αδρανοποιημένων ανακλαστικών δημοσίων φορέων αρμόδιων για προγράμματα κοινωνικής στέγης (Ο.Ε.Κ.), την εναντίωση της τοπικής κοινής γνώμης στο εκτεταμένο καθεστώς κερδοσκοπίας και οικοδομικής υπερ-εκμετάλλευσης της γης ως αποτέλεσμα του φόβου της καταστροφής, την ανάδειξη της σημασίας της εφαρμογής του Πολεοδομικού Σχεδίου για την μακροπρόθεσμη προστασία της πόλης και την επαναφορά της κοινωνικής αλληλεγγύης σε τοπικό, και όχι μόνο, επίπεδο.

Η Καλαμάτα θα μπορούσε να μείνει στη νεότερη ιστορία της ελληνικής πολεοδομίας ως η μοναδική από τις ελληνικές πόλεις που είδε το Σχέδιο ανάπτυξής της (στο οποίο απονεμήθηκε το βραβείο αστικού σχεδιασμού της ΕΟΚ και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Πολεοδόμων το 1991) να αλλάζει πράγματι τη μορφή της και να την επαναπροσανατολίζει προς συναινετικούς στόχους κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και περιβαλλοντικής αειφορίας. Μπορεί επίσης να αποτελέσει πρότυπο μετασεισμικής αποκατάστασης για την Ελλάδα και τη Νότια Ευρώπη.

Μέσα σε μια δεκαπενταετία η πόλη απέκτησε μια νέα μαρίνα για την προστασία της ακτής από τη θάλασσα, ένα υποδειγματικό βιοκλιματικό συγκρότημα κατοικίας με μόνες δικαιούχες τις μειονεκτικές κοινωνικές ομάδες, νέο Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο, μεγάλους πεζοδρομικούς άξονες στη θέση παλαιότερων οδικών, πάρκα αναψυχής όπως το πάρκο των τραίνων μέσα σε θύλακες πρασίνου (Σχήμα 3) και δύο νέα εμπορικά-κοινωνικά κέντρα για την εξυπηρέτηση υποβαθμισμένων συνοικιών, αν και αμφίβολης επιτυχίας. Πέτυχε ακόμη την αποκατάσταση των νεοκλασσικών και άλλων ιστορικών κτιρίων της (βλ. Εικόνα 5), την κατασκευή και λειτουργία βιομηχανικού πάρκου, τη λειτουργία νέου Δημοτικού Πολιτιστικού Κέντρου, τη βελτίωση των δικτύων ύδρευσης/αποχέτευσης, τη δημιουργία μονάδας επεξεργασίας λυμάτων. Δεν είναι μικρό επίτευγμα το ότι η παραλία μπροστά στην πόλη είναι σήμερα κατάλληλη για κολύμβηση. Στον τομέα του πολιτισμού, διοργανώνεται εδώ και 12 χρόνια με επιτυχία ετήσιο διεθνές φεστιβάλ χορού, το οποίο έχει καθιερώσει την πόλη ως διεθνές κέντρο σύγχρονου χορού. Η ισχυρότερη ίσως απόδειξη της αναπτυξιακής δυναμικής της πόλης μετά το σεισμό, είναι η δημογραφική της μεγέθυνση (ο πληθυσμός των περίπου 50.000 κατοίκων το 1986 έφτασε τους 61.373 το 2001, σημείωσε δηλαδή αύξηση πάνω από 20% μέσα σε δεκαπενταετία), παρά την αποβιομηχάνιση που την ταλαιπωρούσε ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ‘80.

Κ.Σ.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Dandoulaki, M. (1992). "Some aspects of the temporary housing provision after the 1986 Kalamata (Greece) earthquakes", Aysan, Y., Davis, I. (eds.) Disasters and the Small Dwelling: Perspectives for the UN IDNDR, London: James and James, pp.136-145.

Διαμαντόπουλος, Γ. και συνεργάτες – ΚΕΠΑΜΕ (1991), Μαχόμενη πολεοδομία για την ανάπτυξη της πόλης: η περίπτωση “Καλαμάτα” 1980-1990 – Πόλη και σεισμός, Αθήνα: ΤΕΕ.

Σαπουντζάκη, Κ. (1999), “Αστική ανάπτυξη και αειφορικότητα: Μια ανάλυση της περίπτωσης της Καλαμάτας στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ερευνητικού Προγράμματος SPECTRA”, ανακοίνωση στο Συνέδριο Βιώσιμη Ανάπτυξη και Πόλη: Το Πλαίσιο Δράσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Αειφόρο Αστική Ανάπτυξη και οι Ελληνικές Πόλεις, Καλαμάτα 26-28 Σεπτεμβρίου, ΕΜΠ - ΥΠΕΧΩΔΕ.

Wassenhoven, L., Karka, H., Sapountzaki, K. (2002) "National Report on Greece and Report on Kalamata Case Study", SPECTRA: Sustainability, development and spatial planning: An examination of the capacity of spatial planning systems in Europe to develop and implement policy for sustainability, research project, European Commission Programme “Environment and Climate” (revised version of the report produced for publication).