Το φαράγγι της Σαμαριάς

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται η έξοδος του φαραγγιού στο Λυβικό Πέλαγος και ο μικρός οικισμός της Αγίας Ρουμέλης, από τον οποίο γίνεται η ακτοπλοϊκή σύνδεση ανατολικά με τη Χώρα Σφακίων και δυτικά με τη Σούγια. Είναι εμφανής η οριοθέτηση του Εθνικού Δρυμού, καθώς ταυτίζεται με τις κορυφές που πλαισιώνουν το φαράγγι, δημιουργώντας έτσι ένα κλειστό και πολύ εντυπωσιακό οικοσύστημα. Ενδιαφέρον έχουν επίσης και οι παλαιές ακτογραμμές με τους ανθρακικούς σχηματισμούς που μαρτυρούν την έντονη διάβρωση λόγων ανύψωσης της γειτονικής ορεινής αλυσίδας σε πρόσφατους χρόνους. Η βλάστηση αποτελείται κυρίως από κυπαρίσσια, πεύκα, πρίνους και φρύγανα. Το ορθογώνιο σχήμα στις περιορισμένες αλουβιακές αποθέσεις είναι ελικοδρόμιο.

Όλο το νότιο τμήμα του νομού Χανίων χαρακτηρίζεται από ένα μεγάλο αριθμό αξιόλογων φαραγγιών τα οποία ξεκινούν από την καρδιά των Λευκών Ορέων και καταλήγουν στο Λυβικό πέλαγος. Το φαράγγι της Σαμαριάς είναι το μεγαλύτερο και σημαντικότερο από γεωλογικής και μορφολογικής σκοπιάς φαράγγι της Κρήτης. Ανακηρύχθηκε Εθνικός Δρυμός το έτος 1962, έχει βραβευθεί με το Εθνικό δίπλωμα προστασίας της φύσης (1971), και χαρακτηρίστηκε τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και καταφύγιο Άγριας Ζωής (1973). Ανήκει στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο των προστατευομένων περιοχών (NATURA 2000) και τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκε και λειτουργεί και ο Φορέας Διαχείρισης του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς (2002).

Η έκταση του Εθνικού Δρυμού (βλ. Σχήμα 1) είναι 48.480 στρέμματα και καλύπτει την κυρίως προστατευόμενη ζώνη, δηλαδή τον πυρήνα. Το φαράγγι και το μήκος της διαδρομής στα όρια του Εθνικού Δρυμού είναι 12.800 μέτρα, ενώ η απόσταση από τη νότια είσοδο ως τον παραλιακό οικισμό της Αγίας Ρουμέλης είναι 3.200 μέτρα (βλ. Σχήμα 2). Στα πρώτα χιλιόμετρα μετά το Ξυλόσκαλο (βόρεια είσοδος), η διαδρομή του φαραγγιού χαρακτηρίζεται από έντονη κλίση και συνεχίζει, μέσα από δάση πεύκου και κυπαρισσιού, είτε παράλληλα με το ποτάμι, είτε πολλές φορές διασχίζοντας το, μέχρι τον παλιό οικισμό της Σαμαριάς. Μετά τον παλαιό οικισμό ακολουθεί το πιο επιβλητικό κομμάτι της διαδρομής, το πέρασμα μέσα από σχεδόν κατακόρυφους πανύψηλους βράχους. Τα στενώματα αυτά ονομάζονται “Πόρτες” και είναι χαρακτηριστικά σημεία των φαραγγιών (βλ. Εικόνα 1). Στη Σαμαριά, οι Πόρτες ή Σιδερόπορτες βρίσκονται σε απόσταση 11,5 χλμ. από το Ξυλόσκαλο. Το πλάτος τους είναι μόνο τρία μέτρα, ενώ το κατακόρυφο ύψος στις εκατέρωθεν πλευρές φθάνει γύρω στα 100 μέτρα.

Το φαράγγι έχει κατεύθυνση Β-Ν και έχει σχηματιστεί σε πλακώδεις ασβεστόλιθους με συνδυασμό φυσικών διεργασιών καρστικής διάβρωσης και τεκτονικής δράσης. Η γεωλογία της περιοχής είναι εντυπωσιακή, με ρήγματα στους σχηματισμούς και πολλές πτυχές (βλ. Εικόνα 2). Κατά μήκος του φαραγγιού παρατηρούμε τα μεγάλα άλματα των ρηγμάτων, ενώ το ίδιο αποτελεί ένα τεράστιο ενεργό ρήγμα.

Η χλωρίδα του φαραγγιού αποτελείται από ένα μεγάλο αριθμό ειδών (πάνω από 450) που όμως δεν έχουν ακόμη καταγραφεί πλήρως. Είναι το κυριότερο στοιχείο του ευρύτερου οικοσυστήματος και χαρακτηρίζεται από ένα σύνθετο μωσαϊκό βιοποικιλότητας (βλ. Σχήμα 3). Πολλά από τα είδη προστατεύονται και 15 από τα ενδημικά είδη δεν υπάρχουν σε άλλο μέρος του κόσμου. Τα κυριότερα δέντρα που συναντώνται είναι το κυπαρίσσι ή για τους ντόπιους “θυληκό κυπαρίσσι” επειδή αναπτύσσεται οριζοντίως (cupressus sempervirens), το πεύκο (pinus brutia), ο πρίνος ή πουρνάρι (quercus coccifera), το κρητικό σφενδάμι (acer sempervirens), η χαρουπιά (ceratonia siliqua), ο σχίνος (pistacia lentiscus) και η μυρτιά (myrtus communis). Επίσης, απαντώνται πολλά ενδημικά λουλούδια και βότανα, όπως και το πιο φημισμένο, το δίκταμο ή έρωντας (origanum dictamnus), είδος που φυτρώνει μόνο στην Κρήτη.

Ακόμη, στην ευρύτερη περιοχή των Λευκών Ορέων έχουν καταγραφεί περίπου 199 είδη πτηνών, 32 θηλαστικών, 11 ερπετών και 3 αμφίβιων. Πολλά είναι ενδημικά, όπως ο φουρόγατος (felis silvestris cretensis) και ο κρητικός αίγαγρος, κοινώς αγρίμι ή κρι-κρι (capra aegagrus cretica), είδος που προστατεύεται και αποτέλεσε τη βασικότερη αιτία για τη δημιουργία του Εθνικού Δρυμού (βλ. Εικόνα 3).

Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης δραστηριότητας στην ευρύτερη περιοχή τοποθετούνται στη νεολιθική εποχή, και από τότε μέχρι σήμερα, αναπτύχθηκαν και καταστράφηκαν αρκετοί οικισμοί μέσα στο φαράγγι και στην έξοδό του. Πολλοί ναοί, εκκλησίες και τούρκικα φρούρια (Κουλέδες) είναι κάποια από τα σωζόμενα μνημεία, όπως επίσης γέφυρες, νερόμυλοι, λιθόκτιστα κτίσματα (μιτάτα) και πεζούλες για τις καλλιέργειες (βλ. Εικόνα 4).

Η “ανάγνωση” του τοπίου της Σαμαριάς, από τη σκοπιά της αρχιτεκτονικής του τοπίου, με τη βοήθεια μιας μορφολογικής και περιβαλλοντικής ανάλυσης, έχει ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη της μοναδικότητάς του και τον εντοπισμό των πολύτιμων στοιχείων που το συγκροτούν.

Η ανάλυση βοηθά επίσης στον εντοπισμό των ευάλωτων περιοχών του φαραγγιού που χρειάζονται προστασία (χώροι υψηλής συγκέντρωσης τουριστών, εύφλεκτες περιοχές) (βλ. Σχήμα 4), όπως και εκείνων που είναι άξιες ανάδειξης και περαιτέρω ανάπτυξης (εγκαταλειμμένες καλλιέργειες, προστατευόμενα είδη χλωρίδας και πανίδας, μνημεία). Στην ανάλυση αυτή συμβάλλει η δημιουργία ενοτήτων και η οριοθέτηση επιμέρους τοπίων, με κριτήρια που προκύπτουν από το φυσικό ανάγλυφο, την πολιτιστική κληρονομιά, τις παλιές χρήσεις γης, καθώς και από μελέτες θέασης (καταγραφή του οπτικού πεδίου του επισκέπτη, από κάποιο συγκεκριμένο σημείο ή από ένα σύνολο σημείων όπως μια διαδρομή) (βλ. Σχήματα 5 και 6).

Μόλις ο πεζοπόρος ξεκινήσει την κατάβαση στο φαράγγι της Σαμαριάς, η αίσθηση του χρόνου αλλάζει δραστικά. Το περιβάλλον μαζί με τα στοιχεία της φύσης αποτελούν τους “αντιπάλους” του που συνεχώς τον πιέζουν να προχωρεί γρήγορα, έτσι ώστε να καταφέρει να αποδεσμευτεί από την υπόσχεση που έδωσε τη στιγμή που αποφάσισε να διασχίσει το φαράγγι (βλ. Εικόνες 5 και 6). Και αυτό συμβαίνει ακόμη και αν οι συνθήκες επιτρέπουν μια πιο χαλαρή “κατάβαση” (χωρίς πολυκοσμία, χωρίς πίεση χρόνου και με αρκετό φωτισμό). Η ίδια η διάσχιση του φαραγγιού, ως αποκλειστικός στόχος, βρίσκεται στη βάση αυτών των συναισθημάτων.

Μία μελέτη ορισμένων νέων σημείων θέασης και διαδρομών διαφορετικών δυσκολιών και ενδιαφερόντων (που δεν καταλαμβάνουν κατ’ ανάγκη όλο το μήκος του φαραγγιού) μπορεί να οργανώσει καλύτερα το ρυθμό της κατάβασης και της ανάβασης και να δημιουργήσει στον περιπατητή μία μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας και εξοικείωσης με το τόσο επιβλητικό τοπίο που τον περιβάλλει (βλ. Σχήμα 7). Είναι επίσης δυνατόν να προταθούν διαδρομές και στάσεις που δεν θα εξυπηρετούν μόνο τους επισκέπτες αλλά θα έχουν στόχο την προστασία του ίδιου του Δρυμού από τους φυσικούς κινδύνους και το μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Οι δράσεις αυτές θα βοηθήσουν το ίδιο το τοπίο και ενισχύσουν την επισκεψιμότητα του Δρυμού που εμφανίζει πτωτικές τάσεις (βλ. Σχήμα 8).

Ε.ΒΛ.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Pashley, R. (1991) Ταξίδια στην Κρήτη, Τόμοι Α’-Β’ (μτφ. Δ. Γόντικα), Ηράκλειο: Σύνδεσμος Τ.Ε.Δ.Κ. Κρήτης.

Πλυμάκης, Α. (2001) Το αγρίμι της Κρήτης. Capra Aegagrus Cretica, Χανιά: Πλυμάκης Αντώνης.

Rackham, O., Moody, J. (2004) Η δημιουργία του κρητικού τοπίου, (μτφ. Κ. Σμπόνιας), Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Σπανάκης, Σ. (χ.χ.) Κρήτη, τόμος Β’, Ηράκλειο: Σφακιανάκης.

Υπουργείο Συντονισμού, Υπηρεσία Περιφερειακής Αναπτύξεως Κρήτης (1966-67) Σφακιά-Σαμαριά, Ρυθμιστική Μελέτη Τουριστικής Αναπτύξεως Χώρας Σφακίων και αξιοποιήσεως Φάραγγος Σαμαριάς, μελέτη Ν. Χατζημιχάλη, Π. Ματάλα.

Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανιών (2008) Το Φαράγγι της Σαμαριάς, καταφύγιο ζωής, ορμητήριο ελευθερίας, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Περιβάλλον”.