Αγαθονήσι: κόμβος της διεθνικής μετανάστευσης

Στην αεροφωτογραφία γίνεται αντιληπτό το μικρό μέγεθος του νησιού με το ήπιο ανάγλυφο και το άνυδρο, με ελάχιστη φρυγανώδη βλάστηση, τοπίο. Διακρίνονται επίσης οι δύο μικροί οικισμοί και το λιμάνι με τις καινούργιες οικοδομές. Στο βάθος, οι τουρκικές ακτές με τη χερσόνησο της Μύκαλης, σήμερα Samsum Daği.

Μια σταλιά τόπος, σχεδόν 14 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Αποτελείται από δύο οικισμούς, το Μεγάλο και το Μικρό Αγαθονήσι, με συνολικό πληθυσμό 158 κατοίκων σύμφωνα με την απογραφή του 2001 (βλ. Εικόνα 1). Οι μόνιμοι κάτοικοι, όμως, δεν ξεπερνούν τους 80 με 100. Στο δημοτικό σχολείο φοιτούν 4 μαθητές και 5 στο Γυμνάσιο. Το όνομά του το πήρε από το "αγαθόχορτο", ενώ μέχρι το 1945 ονομαζόταν Αγκαθονήσι ή Γάιδαρος. Διοικητικά υπάγεται στο νομό Δωδεκανήσου και οι βασικές δημόσιες υπηρεσίες είναι διασκορπισμένες σε πολλά νησιά: το λιμεναρχείο και η αστυνομία στην Πάτμο, η εφορία και τα ΕΛΤΑ στη Λέρο, το γραφείο συγκοινωνιών και η πυροσβεστική στην Κω και το επαρχείο στην Κάλυμνο. Απέχει μόλις 8 ναυτικά μίλια από τις μικρασιατικές ακτές.

Το Αγαθονήσι αναφέρεται στην επικαιρότητα για δύο λόγους, που και οι δύο σχετίζονται με την ακριτική του θέση στην ελληνική επικράτεια (βλ. Εικόνες 2 και 3). Ο πρώτος είναι ότι η Τουρκία περιλαμβάνει το νησί στις “γκρίζες”, αμφισβητούμενες ζώνες, όπως άλλωστε και τα Ίμια, το Φαρμακονήσι, η Ψέριμος και οι Φούρνοι, και η πολεμική της αεροπορία πραγματοποιεί συχνότατα υπερπτήσεις και παραβιάσεις του ελληνικού εναέριου χώρου. Ο δεύτερος είναι οι μαζικές αφίξεις προσφύγων και μεταναστών/ριών τα τελευταία χρόνια στο νησί. Τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου εδώ και περίπου μια δεκαετία αποτελούν τον πρώτο σταθμό σε ευρωπαϊκό έδαφος στο ταξίδι χιλιάδων ανθρώπων. Από το Αφγανιστάν, το Ιράκ, τη Συρία, την Παλαιστίνη, αλλά και τη Σομαλία, το Σουδάν και την Ερυθραία, χιλιάδες άνθρωποι αναζητούν έναν νέο τόπο διαμονής καθώς δεν μπορούν πια να ζήσουν στις δικές τους χώρες (βλ. Σχήμα 1).

Ιδιαίτερα στο ανατολικό Αιγαίο, τα κέντρα κράτησης μεταναστών/ριών – τα επονομαζόμενα και κέντρα φιλοξενίας ή προσωρινής διαμονής –, οι απελάσεις και οι επαναπροωθήσεις ξαναγράφουν τα ανατολικά σύνορα της χώρας. Το ελληνικό λιμενικό σε συνεργασία με τη Frontex εκτελεί καθημερινά επιχειρήσεις "ασφαλούς αποτροπής" (βλ. Εικόνα 4), με αποτέλεσμα πάνω από 1.000 άνθρωποι να έχουν χάσει τη ζωή τους στο Αιγαίο την τελευταία δεκαετία (βλ. Εικόνα 5). Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Δουβλίνου, τα δακτυλικά αποτυπώματα όσων περνούν τα σύνορα καταχωρούνται σε μια ευρωπαϊκή βάση δεδομένων (Eurodac), ώστε, αν καταφέρουν να φτάσουν σε μια χώρα της βόρειας Ευρώπης, να απελαθούν πίσω στην Ελλάδα - ως πρώτη χώρα εισόδου - και να καταθέσουν εδώ αίτημα για πολιτικό άσυλο. Η Συνθήκη του Δουβλίνου αποτελεί τμήμα μιας προσπάθειας εξωτερικοποίησης των ευρωπαϊκών συνόρων, όπου το “πρόβλημα” του ελέγχου και της καταστολής της μετανάστευσης μετατίθεται στις χώρες των συνόρων, αλλά και πέρα από αυτές: η Λιβύη, το Μαρόκο, η Τυνησία και η Τουρκία χρηματοδοτούνται για να φυλάνε τα ευρωπαϊκά σύνορα, ενώ κέντρα κράτησης λειτουργούν και σε αυτές τις χώρες.

Το κλείσιμο του θαλάσσιου δρόμου προς τη Χίο πριν από τρία χρόνια – πιθανόν γιατί συνελήφθησαν οι διακινητές ή ίσως γιατί είχε δυσκολέψει πολύ το πέρασμα – συνοδεύτηκε με το άνοιγμα ενός άλλου: αυτού προς το Αγαθονήσι, την Πάτμο και τη Λέρο. Το Αγαθονήσι είναι σαφώς ένα από τα νησιά που προτιμούν οι πρόσφυγες, καθώς δεν υπάρχει κέντρο κράτησης, αλλά ούτε και το αυτόματο μηχάνημα της Eurodac που καταχωρεί ηλεκτρονικά τα δακτυλικά αποτυπώματα στην ευρωπαϊκή βάση δεδομένων. Έτσι, οι πρόσφυγες που φτάνουν εδώ, αν είναι τυχεροί και δεν μεταφερθούν σε κάποιο κοντινό νησί, όχι μόνο δεν κρατούνται, αλλά έχουν και μεγαλύτερες πιθανότητες να φτάσουν στις χώρες της βόρειας Ευρώπης που αποτελούν συνήθως τους τελικούς τους προορισμούς. Το 2008 πέντε χιλιάδες πρόσφυγες πέρασαν από το Αγαθονήσι, ενώ σχεδόν καθημερινά ο αριθμός των προσφύγων που βρίσκονται στο νησί ξεπερνά τον αριθμό των μόνιμων κατοίκων.

Η καθημερινότητα στο νησί είναι πια συνδεδεμένη με τους πρόσφυγες (βλ. Εικόνα 6). Ο κοινοτάρχης, σύμφωνα με δηλώσεις του στα Μ.Μ.Ε., προσπαθεί να τους βοηθήσει, ενώ ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με αυτό το ζήτημα, καθώς οι γραφειοκρατικές διατυπώσεις που χρειάζονται για να καταγραφούν και να μεταφερθούν στην Αθήνα ή σε κάποιο άλλο μέρος, είναι εξαιρετικά πολύπλοκες. Η παντελής έλλειψη οποιουδήποτε χώρου στέγασης είναι από τη μια πλεονέκτημα για τους πρόσφυγες (καθώς ο χώρος φιλοξενίας ισοδυναμεί στην πραγματικότητα με χώρο κράτησης), από την άλλη, όμως, καθώς δεν μπορούν να φύγουν ελεύθερα, διαμένουν σε τελείως ακατάλληλους χώρους, όπως το αστυνομικό τμήμα και μια αποθήκη ζωοτροφών, χωρίς ιατρική περίθαλψη (βλ. Εικόνα 7). Η τοπική οικονομία ωφελείται ως ένα βαθμό από το πέρασμα των προσφύγων, μέσω π.χ. της επιδότησης της σίτισής τους. Τον Μάρτιο του 2009 οι κάτοικοι ζήτησαν από το υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας να κατασκευαστεί λιμενικός σταθμός στο νησί, αλλά η απάντησή του ήταν ότι η κοινότητα πρέπει να αναλάβει το κόστος κατασκευής και λειτουργίας του.

Το μικρό, ακριτικό Αγαθονήσι αποτελεί ένα σημείο με μεγάλη γεωπολιτική σημασία: από τη μια στον εναέριο χώρο του “διαπραγματεύονται” οι σχέσεις της Ελλάδας με την Τουρκία και από την άλλη αποτελεί έναν σημαντικό κόμβο στους δρόμους της δια-εθνικής μετανάστευσης. Ταυτόχρονα το Αγαθονήσι είναι και μια “γκρίζα ζώνη”. Γκρίζα ζώνη για την ελληνική κυβέρνηση, που δεν παρέχει ούτε καν τις στοιχειώδεις υποδομές και υπηρεσίες για τους κατοίκους του, οι οποίοι για τις βασικές τους ανάγκες πρέπει να μετακινούνται στα γύρω νησιά, για την Τουρκία, που αμφισβητεί την ελληνική κυριαρχία, και για τους μετανάστες που σταματούν εκεί για λίγο, αναζητώντας μια καλύτερη ζωή.

Ο.Λ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Anderson, M., Bigo, D., Bort, E. (2000) "Frontiers, identity and security in Europe: An agenda for research", Pratt, M., Brown, J. A. (eds.) Borderlands under Stress, London: Kluwer Law International.

Andreas, P. (2000) "Introduction: The wall after the wall", Andreas, P., Snyder, Τ. (eds.) The Wall around the West. State borders and Immigration Controls in North America and Europe, Lanham: Rowan & Littlefield Publishers.

Βαφειάδης, Ν. (2009) "Αγαθονήσι, η ‘μπίζνα’ των λαθρομεταναστών", Καθημερινή, 25/06.

Black, R. (2003) "Breaking the convention: Researching the “illegal” migration of refugees in Europe", Antipode, 35 (1): pp. 34-54.

Δάμα, Γ. (2009) "Αγαθονήσι: το Έλις Άιλαντ των δυστυχισμένων", Ελευθεροτυπία, 17/04.