Το αστικό τοπίο της Ανατολικής Θεσσαλονίκης

Η αεροφωτογραφία  απεικονίζει πολύ παραστατικά την ανατολική επέκταση της πόλης, αναδεικνύοντας το φυσικό της ανάγλυφο. Κεντρικά απεικονίζεται η περιοχή "άρθρωσης" με το ιστορικό κέντρο (στα δεξιά), που ξεκινά από το ύψωμα του δάσους του Σέιχ Σου με το υπαίθριο θέατρο, κατηφορίζει στους άλλοτε προσφυγικούς συνοικισμούς Ευαγγελίστριας και Σαράντα Εκκλησιών, στις εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου, της Διεθνούς Έκθεσης και των μουσείων και καταλήγει στο μοναδικό πάρκο της πόλης πάνω στη θάλασσα. Αριστερά απλώνεται η ανατολική επέκταση που καταλαμβάνει όλο τον πεδινό χώρο μαζί με το μικρό έμβολο (Καραμπουρνάκι). Μέσα στον συμπαγή αστικό ιστό διακρίνονται σαν "χαράδρες" οι μείζονες οδικές αρτηρίες (Νέα Εγνατία), καθώς και η ζώνη με τα πάρκα της Νέας Παραλίας. Στο βάθος διακρίνεται η είσοδος του Θερμαϊκού κόλπου με το Μεγάλο Έμβολο (αριστερά) και τις εκβολές των ποταμών (δεξιά), ενώ τον ορίζοντα κλείνει ο Όλυμπος.

Μια εκτεταμένη αστική περιοχή με επιφάνεια περίπου 2.400 εκτάρια και πληθυσμό πάνω από 350.000 κατοίκους, δηλαδή σχεδόν το μισό πολεοδομικό συγκρότημα (Π.Σ.Θ.), αποτελεί τη νοτιοανατολική Θεσσαλονίκη (βλ. Πίνακα 1). Με μορφή "φτερού πεταλούδας", που αρθρώνεται στο ιστορικό κέντρο μέσω του άξονα των εγκαταστάσεων του Πανεπιστημίου, της Διεθνούς Έκθεσης (Δ.Ε.Θ.), των μουσείων και του πάρκου, ο συνεχής και συμπαγής δομημένος χώρος καταλαμβάνει όλη την επίπεδη ακτή ανάμεσα στη θάλασσα και τις υπώρειες των λόφων. Δεν έχουν περάσει ούτε 140 χρόνια από τότε που αυτή η μεριά της πόλης ήταν εντελώς ακατοίκητη, με 6 χείμαρρους, αγροτικές εκτάσεις, στρατώνες και νεκροταφεία (Σχήμα 1). Σήμερα η αύξουσα μεγέθυνση του αστικού χώρου έχει ενσωματώσει το άλλοτε χωριό της Πυλαίας και τείνει να ενωθεί με τους προαστιακούς οικισμούς του Πανοράματος στα ορεινά και της Θέρμης στα πεδινά, αγγίζοντας προοδευτικά και τους πιο μακρινούς παραθεριστικούς οικισμούς της ακτής του Θερμαϊκού.

Στην περιοχή δεσπόζει η χρήση της κατοικίας, χαρακτήρας που της δόθηκε από την αρχή και διατηρείται σταθερά μέχρι σήμερα. Παράλληλα, όμως, εδώ καταγράφονται με πιο καθαρή μορφή οι νέες τάσεις ανασύνταξης του μητροπολιτικού χώρου, με τη διάχυση της αστικότητας στην περιφέρεια, την άλωση των μεγάλων αποθεμάτων γης και την ανατροπή της παραδοσιακής μονοκεντρικής δομής της πόλης. Άλλωστε, γενικά κατά την ανάπτυξη της, η ανατολική επέκταση υπήρξε το θέατρο υλοποίησης σημαντικών πολεοδομικών νεωτερισμών ή εκδήλωσης έντονων επεμβάσεων που δεν "χωρούσαν" στο ιστορικό κέντρο.

Το τοπίο της περιοχής διακρίνεται για την πυκνή και συμπαγή του δόμηση, την οποία διασχίζουν οι μεγάλοι διαμπερείς οδικοί άξονες που οδηγούν στην ακτή του Θερμαϊκού. Η "πλάτη" της ορίζεται από τον ορεινό όγκο του Χορτιάτη και η ακτή της απλώνεται σε  μήκος περίπου 8 χιλιομέτρων, από τον Λευκό Πύργο μέχρι το τέλος του δήμου Καλαμαριάς (βλ. Εικόνα 1), συνιστώντας εμβληματικό γνώρισμα της εικόνας της πόλης. Στη γεωμετρία του ιστού της περιοχής αναγνωρίζονται τα ίχνη των διαδοχικών επεκτάσεων που τη συγκρότησαν, με τη μορφή επάλληλων οικιστικών ζωνών παράλληλων προς την ακτή: την πρώτη παράκτια οικιστική επέκταση του 19ου αιώνα, πίσω της τη στεφάνη των προσφυγικών συνοικισμών (βλ. Σχήμα 2), μπροστά της τη νέα ευθύγραμμη παραλιακή ζώνη του 1950-'70, και πρόσφατα στη νότια άκρη της τη νέα διάχυτη κεντρικότητα.

Η πρώτη εκτός των ανατολικών τειχών οικιστική επέκταση οφείλεται στις προσπάθειες εκσυγχρονισμού της πόλης, που ξεκίνησαν με την κατεδάφιση της μεσαιωνικής περιτείχισης μετά το 1870 (βλ. Εικόνα 2). Επέτρεψε την ανασύνταξη των αστικών λειτουργιών και την υλοποίηση εκσυγχρονισμένων προτύπων κατοίκησης για τα αναδυόμενα αστικά στρώματα που απέδρασαν από τους παραδοσιακούς μαχαλάδες του κέντρου. Μετά την πυρκαγιά του ιστορικού κέντρου το 1917, στην περιοχή εγκαταστάθηκε η  πλειονότητα των Εβραίων πυροπαθών, σε συνοικισμούς που έμελλε να διαλυθούν με τραγικό τρόπο με την εξόντωση των ενοίκων τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης το 1943.

Το νέο σχέδιο της πόλης, του 1918, όρισε την ανατολική περιοχή ως τόπο κατοικίας για τα μεσαία στρώματα, εμπλουτισμένο με κατάλληλες οικιστικές υποδομές. Ωστόσο, η εφαρμογή του ανεστάλη από τη μαζική έλευση των 117.000 προσφύγων του 1923, που εγκαταστάθηκαν σε μεγάλο μέρος τους σε συνοικισμούς στην περίμετρο της ανατολικής πόλης, αυξάνοντας βίαια την επιφάνειά της. Σήμερα η φάση αυτή αναγνωρίζεται από το μωσαϊκό των χαράξεων, τον πυκνό ιστό με τη μεγάλη οικοπεδική κατάτμηση και την έλλειψη δημόσιων χώρων. Από το σχέδιο του 1918 υλοποιήθηκαν μόνο η Πανεπιστημιούπολη, η Έκθεση και το πάρκο στις θέσεις των παλιών εβραϊκών και μουσουλμανικών νεκροταφείων.

Η ευθύγραμμη νέα παραλία με μήκος 3,5 χιλιομέτρων, από τον Λευκό Πύργο μέχρι την Καλαμαριά, είναι σχετικά πρόσφατο (1950-1973) έργο του Σχεδίου Μάρσαλ, σε επιχωμάτωση μπροστά από την παλιά ακτογραμμή (βλ. Σχήμα 3 και Εικόνα 3). Η δημιουργία της σάρωσε τις παλιές παραθαλάσσιες επαύλεις και δημιούργησε το μοντέρνο θαλάσσιο μέτωπο, με δημόσιο χώρο (55 εκτ.), παραλιακή λεωφόρο και τη γραμμική ζώνη με τις οικοδομικές μονάδες. Την ίδια περίοδο η εφαρμογή του αρχιτεκτονικού μοντερνισμού στην Πανεπιστημιούπολη, τη Δ.E.Θ. και τα μουσειακά συγκροτήματα, διαμόρφωσε τα πιο ενδιαφέροντα τοπία της πόλης, σε αντιπαράθεση προς την ταυτόχρονη "επέλαση" της πολυκατοικίας που κατέκλυσε τους άλλοτε προαστιακούς ιστούς και εξαφάνισε  κάθε ίχνος υπαίθρου.

Σήμερα η ανατολική επέκταση συνιστά το θέατρο όπου από το 1990 εκδηλώνονται με ένταση οι νέες τάσεις ανασύνταξης του μητροπολιτικού χώρου, που σχετίζονται με το ανταγωνιστικό πλαίσιο λειτουργίας των πόλεων, την αύξηση της κατανάλωσης, τις νέες τεχνολογίες και επικοινωνίες (βλ. Εικόνα 4).  Το καινούριο τοπίο, χωρίς σαφή πολεοδομική δομή και ιεραρχία, με έντονη την κατάτμηση και τη διασπορά, δηλώνει ωστόσο την τάση υπέρβασης της ισχυρής έως τώρα μονοκεντρικής δομής της πόλης και αντανακλά τη νέα φάση ανάπτυξης των μεγάλων ελληνικών πόλεων.

Β.Χ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Καλογήρου, Ν. (1986) "Η ανάπτυξη των προαστίων της Θεσσαλονίκης. Τα νέα χαρακτηριστικά του αστικού χώρου", Πρακτικά Συμποσίου "Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912", 1-3 Νοεμβρίου 1985, Θεσσαλονίκη: Δήμος Θεσσαλονίκης - Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης.

Καυκαλάς, Γ. (1999) Θεσσαλονίκη: Μείωση της μονοκεντρικότητας στο πολεοδομικό συγκρότημα και ο ρόλος του τριτογενούς τομέα, Θεσσαλονίκη: Ζήτη.

Κολώνας, Β. (1991) Η εκτός των τειχών επέκταση της Θεσσαλονίκης. Εικονογραφία της συνοικίας Xαμnδιέ (1885-1912), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.

Τριανταφυλλίδης, Ι. Δ. (1966) Χωροταξική Μελέτη Θεσσαλονίκης, Περιληπτική έκθεση Α' Σταδίου, τ. 25, Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Δημοσίων Έργων - Υπηρεσία Οικισμού.

Χαστάογλου, Β. (1999) "Θεσσαλονίκη 1922-1930: Η προσφυγική εγκατάσταση και ο βίαιος μετασχηματισμός του αστικού χώρου", Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου "O ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα, 11-12 Απριλίου 1997, Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας.

Χαστάογλου, Β. (2008) "Νεωτερικότητα και μνήμη στη διαμόρφωση της μεταπολεμικής Θεσσαλονίκης", Καυκαλάς, Γ., Λαμπριανίδης, Λ., Παπαμίχος, Ν. (επιμ.) Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο. Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών, Αθήνα: Κριτική.