Δραπετσώνα:  το σύγχρονο τοπίο μίας πρώην βιομηχανικής περιοχής

Δυτικά του Πειραιά, λίγα μόλις μέτρα από τον κεντρικό λιμένα, απλώνεται κατά μήκος της ακτής η πρώην λιμενοβιομηχανική ζώνη της Δραπετσώνας - Κερατσινίου. Ένας τόπος όπου η εγκατάσταση των πιο σημαντικών βιοχηχανιών της χώρας κατά τον 20ο αιώνα τον κληροδότησε τόσο με προβλήματα όσο και με σημαντικό μερίδιο της ιστορίας της νεότερης Ελλάδας. Πίσω από τη ζώνη που σήμερα υπολειτουργεί απλώνονται οι δυτικές συνοικίες του Πειραιά - η Δραπετσώνα και το Κερατσίνι - δήμοι αλληλένδετοι με την εξέλιξη των βιομηχανιών και που σήμερα, μετά από σχεδόν έναν αιώνα βιομηχανικής παραγωγής, διεκδικούν την αποκατάσταση της χαμένης τους σχέσης τόσο με τη θάλασσα όσο και με το "φυσικό" τοπίο.

Η πρώτη επαφή με το τοπίο της λιμενοβιομηχανικής ζώνης πραγματώνεται μέσα από το βλέμμα. Στην παραπάνω αεροφωτογραφία κυριαρχεί σε πρώτο πλάνο η λιμενοβιομηχανική ζώνη, με τον επιβατικό λιμένα στο κέντρο, το λοφίσκο της Ηετιώνειας Πύλης στα δεξιά, ενώ αριστερά το γυμνό τοπίο είναι ό,τι απέμεινε από τo βιομηχανικό συγκρότημα των Λιπασμάτων. Λίγο πιο πίσω διακρίνεται η  βιομηχανία τσιμέντου Α.Γ.Ε.Τ. Ηρακλής, και η πρώην λιμενοβιομηχανική ζώνη Δραπετσώνας-Κερατσινίου ολοκληρώνεται στο φουγάρο της "Ηλεκτρικής", το οποίο και σηματοδοτεί το ένα άκρο του εμπορικού λιμένα την πρωτεύουσας. Στην πόλη που αναπτύσσεται πίσω από τη λιμενοβιομηχανική ζώνη - με τη Δραπετσώνα σε πρώτο πλάνο - ξεχωρίζουν οι προσφυγικές πολυκατοικίες πολύ κοντά στον κεντρικό λιμένα, ενώ στον ορίζοντα το όρος Αιγάλεω ολοκληρώνει την εικόνα του τοπίου (βλ. Σχήμα 1).

Στην προσέγγιση διαμέσου της παραλιακής διαδρομής (βλ. Βίντεο και Σχήμα 2), η οποία εξελίσσεται ως επί το πλείστον στο όριο πόλης-λιμενοβιομηχανικής ζώνης, η πρόσληψη του τοπίου είναι μάλλον αποσπασματική και περιορισμένη σε διαδοχικές εικόνες που όμως, παρά το ότι παρουσιάζουν εικονογραφικό ενδιαφέρον, δεν βοηθούν στη συγκρότηση μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας του τοπίου. Την ίδια αποσπασματική αντίληψη αποκτά ο κάτοικος και ο επισκέπτης από τους δρόμους της πόλης που γειτονεύουν με το όριο της βιομηχανίας (βλ. Σχήμα 3). Η θέαση από τα σημεία αυτά προσφέρει μακρινές φυγές προς τη θάλασσα και τις απέναντι ακτές, ενώ το λιμενοβιομηχανικό μέτωπο φανερώνεται ελάχιστα, κυρίως λόγω των κλίσεων του εδάφους και της κοντινής απόστασης προς τα σημεία λήψης. Σε αντίθεση με την παραλιακή διαδρομή, η θαλάσσια προσέγγιση είναι αυτή που ανασυνθέτει τις παραπάνω εικόνες μέσα από μία μετωπική καταγραφή. Μία καταγραφή στην οποία τα δύο φυσικά στοιχεία - η θάλασσα και το όρος Αιγάλεω -περιβάλλουν το δομημένο χώρο. Στα τρία επάλληλα επίπεδα η πόλη διαφαίνεται πίσω από τη λιμενοβιομηχανική ζώνη, ενώ οι καθ' ύψος αναπτύξεις των βιομηχανικών μορφών διακόπτουν την οριζοντιότητα του περιγράμματός της (βλ. Προβολή διαφάνειας 1). Μετά την αποβιομηχάνιση κάποια κτίρια παραμένουν ως μνήμη για τους κατοίκους και εργαζόμενους. Όπως είπε ένας από αυτούς τον Ιούνιο του 2003: "Το φουγάρο της ΔΕΗ για να είμαι ειλικρινής μου έχει κάτσει στο στομάχι. Τα κτίρια τα δικά μας θα έλεγα [τα κτίρια της Α.Γ.Ε.Τ Ηρακλής]. Ειδικά τούτο το κτίριο εδώ πέρα. Είναι ένα κτίριο καταπληκτικό τούτο που τώρα είμαστε εδώ. Επίσης μου έχει μείνει ένας υδατόπυργος όπως ανεβαίνουμε δεξιά μας, το παρκάκι, που μπαίνουμε μέσα στη Δραπετσώνα και χωρίζει ο δρόμος, κατεβαίνει η Κανελοπούλου, ανεβαίνει η Αριστοτέλους, εκεί στα ψυγεία. Τα ψυγεία επίσης μου έχουν μείνει σαν σημάδι από τότε που υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα βέβαια." Η ίδια αυτή μνήμη της βιομηχανίας αποτυπώνεται και στους νοητικούς χάρτες κατοίκων της περιοχής όπως φαίνεται στα Σχήματα 4 και 5.

Με εξαίρεση την Ηετιώνεια Πύλη (απομεινάρι των οχυρωματικών έργων του Θεμιστοκλή), η Δραπετσώνα μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δεν ήταν παρά ένα κομμάτι γης χωρίς ιδιαίτερη αξία για τους κατοίκους του Πειραιά. Η νεοσύστατη όμως πρωτεύουσα χρειάζεται ένα ισχυρό επίνειο που θα την υποστηρίξει με τις λιμενικές και βιομηχανικές του δραστηριότητες. Το παραλιακό μέτωπο αρχίζει να διαμορφώνεται για να εξυπηρετήσει τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες του λιμένα. Ταυτόχρονα η διάνοιξη της νέας σιδηροδρομικής γραμμής που ενώνει την Αθήνα με τον Πειραιά ουσιαστικά απομονώνει τις προνομιακές περιοχές κατοικίας (που ήδη με το σχέδιο Κλεάνθη - Σάουμπερτ έχουν αρχίσει να εξαπλώνονται στη χερσόνησο του Πειραιά) από τις ενοχλητικές και ρυπογόνες δράσεις του λιμανιού. Ως εκ τούτου η λιμενοβιομηχανική ζώνη αναπτύσσεται στη δυτική πλευρά της πόλης που μέχρι τότε ήταν αναξιοποίητη. Νέα βιομηχανικά κεφάλαια και επενδύσεις αρχίζουν να εισρέουν στην περιοχή. Τα Ναυπηγεία Βασιλειάδη (1898-1912) - η πρώτη μεγάλη λιμενική εγκατάσταση και ένα από τα σημαντικότερα έργα της εποχής - υπέδειξαν το δρόμο σε αρκετές ακόμα βιομηχανίες. Σημαντικότερη αυτών η Βιομηχανία Φωσφορικών Λιπασμάτων - τα "Λιπάσματα" (1909) - που καθόρισαν το χαρακτήρα της περιοχής, ενώ ακολούθησε το Βυρσοδεψείο (ή Ταμπάκικο - 1910), η Α.Γ.Ε.Τ. Ηρακλής (1911) και το Γυψάδικο (1920). Όλα τα παραπάνω βιομηχανικά συγκροτήματα, σε συνδυασμό με τα δημοτικά σφαγεία που προϋπήρχαν (1883) και τις δεξαμενές πετρελαίου που δημιουργήθηκαν αργότερα, αλλάζουν ριζικά την παραθαλάσσια ζώνη. Η έλευση των προσφύγων το '22 βρίσκει όλο το θαλάσσιο μέτωπο κατειλημμένο από τις λιμενοβιομηχανικές εγκαταστάσεις. Αναγκαστικά λοιπόν οι Μικρασιάτες εγκαθίστανται πίσω από αυτό, τροφοδοτώντας το συνάμα με εργατικά χέρια (βλ. Εικόνα 1).

Το τοπίο που διαμορφώνεται στη Δραπετσώνα στα χρόνια του μεσοπολέμου θα αλλάξει ελάχιστα στα πενήντα χρόνια που ακολουθούν. Τα βιομηχανικά συγκροτήματα συνυπάρχουν με τις παράγκες, και τα κακόφημα στέκια βρίσκουν εδώ την τέλεια κρυψώνα. Η γέφυρα του Αγίου Διονυσίου είναι το σύνορο (βλ. Εικόνα 2), η είσοδος σε μία άλλη πόλη, με τους δικούς της κώδικες, κανόνες και συμπεριφορές. Στα μετεμφυλιακά χρόνια το κύμα εσωτερικής μετανάστευσης προς τα μεγάλα αστικά κέντρα δεν θα αφήσει ανεπηρέαστη τη Δραπετσώνα. Νέα εργατικά χέρια έρχονται να προστεθούν στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις των βιομηχανιών. Η άμεση επίλυση του στεγαστικού προβλήματος των κατοίκων που για κάμποσες δεκαετίες ζούσαν στοιβαγμένοι κάτω από άθλιες συνθήκες και που αποτελούσε πεδίο διαρκών συγκρούσεων θα λάβει τέλος με βίαιο τρόπο κατά την περίοδο της δικτατορίας, όταν η παραγκούπολη θα ξηλωθεί, υποτασσόμενη στα σχέδια "εκμοντερνισμού" της περιοχής (βλ. Εικόνα 3). Οι μνήμες του αστικού τοπίου ωστόσο παραμένουν. Όπως σημείωσε κάτοικος της περιοχής: "Ο Άγιος Παντελεήμονας, ο Άγιος Φανούριος μέχρι το Καστράκι ήταν γεμάτα παράγκα. Όταν λέμε παράγκα εννοώ πλίθρες και πισσόχαρτα, από πάνω λαμαρίνες και μέσα να κατοικούν άνθρωποι. Όλοι οι Μικρασιάτες. Στο άλλο μέρος, δίπλα από το Τσιμεντάδικο έμεναν πολλοί Τσιγγάνοι. Πολύ λίγοι ήταν οι άλλοι. Και η Καπετανίδου ήταν γεμάτη προσφυγικές παράγκες..." (Συνέντευξη: Ιούνιος 2003)

Αλλά και η βιομηχανία θα φύγει το ίδιο απότομα όπως εγκαταστάθηκε. Τα τελευταία δεκαπέντε περίπου χρόνια ολόκληρη η βιομηχανική ζώνη, που κάποτε έσφυζε από την ανθρώπινη παρουσία, μετατρέπεται σταδιακά σε "έρημο τόπο" από όπου και οι λίγες ακόμα βιομηχανικές μονάδες που σήμερα βρίσκονται σε υπολειτουργία, πρόκειται σύντομα να απομακρυνθούν, δίνοντας τη θέση τους σε ένα αβέβαιο μέλλον.

Ο παράγοντας χρόνος επηρέασε και επηρεάζει το τοπίο όχι ως επαναλαμβανόμενος χρόνος φυσικών διεργασιών αλλά ως ιστορικός χρόνος. Είναι η ιστορία η οποία διαμόρφωσε το τοπίο της Δραπετσώνας και του Κερατσινίου, ή - καλύτερα - είναι οι ανατροπές της ιστορίας εκείνες που συνέβαλαν στην εξέλιξη του τοπίου. Τα ίχνη της ιστορίας στα στοιχεία του τόπου, που σήμερα διακρίνονται τόσο στον αστικό ιστό όσο και στη λιμενοβιομηχανική ζώνη, βοηθούν στην ανάγνωση, κατανόηση και ερμηνεία του τοπίου. Η σταδιακή εγκατάσταση των βιομηχανιών κατά μήκος του παραλιακού μετώπου έδρασε παράλληλα με τη διαμόρφωση της ακτογραμμής. Ταυτόχρονα, πίσω από το ισχυρό αυτό μέτωπο οι περιοχές κατοικίας που απλώνονται σταδιακά προς τα δυτικά σήμερα φτάνουν στο όριο με την λιμενοβιομηχανική ζώνη, κάνοντας έτσι πιο έντονο το διαχωρισμό μεταξύ κατοικίας και βιομηχανίας.

Σήμερα η πόλη εμπεριέχει ίχνη από το παρελθόν της (βλ. Προβολή διαφάνειας 2, 3), είτε αυτά είναι τα απομεινάρια των βιομηχανικών συνόλων, είτε είναι παλιά μονοπάτια που με την πάροδο του χρόνου έχουν μεταλλαχθεί σε κύριους οδικούς άξονες, είτε είναι προσφυγικές συνοικίες διαφορετικών μεταξύ τους χρονικών περιόδων, ή ακόμα και ίχνη από την κατοίκηση του κλασικού Πειραιά. "Η 25ης Μαρτίου όμως ήταν άσχημη, είχε χωματόδρομο, λάσπη. Περνούσαν τα εναέρια βαγόνια που μετέφεραν τις πέτρες από το νταμάρι της Αμφιάλης στο Τσιμεντάδικο. Αυτά, καμμιά φορά έπεφταν! Αλλά κυρίως σκορπούσαν σκόνη από το φύσημα του αέρα" (συνέντευξη: Ιούνιος 2003), σημειώνει πρώην εργαζόμενος των Λιπασμάτων.

Στη διαμόρφωση του τοπίου της περιοχής συνέβαλαν δύο σημαντικοί παράγοντες, συγκεκριμένα η παραγωγική διαδικασία και η πληθυσμιακή σύσταση των κατοίκων. Η παραγωγική διαδικασία, όπως συμβαίνει συνήθως, παρά το ότι πρόσφερε θέσεις εργασίας, ήταν αυτή που την ίδια στιγμή δημιουργούσε ανθυγιεινές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ισχυρού λαϊκού πυρήνα που χαρακτήρισε και χαρακτηρίζει την περιοχή. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει παλαιός εργαζόμενος των Λιπασμάτων: "Από τότε που ένιωσα τον εαυτό μου στα Λιπάσματα δούλευα. Μέχρι το 1991. Σαράντα δύο χρόνια. [...] Άμα λες ότι νοσταλγείς είναι σαν να λες ότι περιμένεις να πέσει το οξύ και το τσιμέντο από πάνω...!" "Όταν πήγα μέσα μου φάνηκε ότι βρέθηκα σε μία κόλαση! Όταν έρχεσαι από επαρχία, όπου οι συνθήκες είναι αλλιώς - βέβαια φτωχά - δεν έμενες σε αυτό το καυσαέριο, σ' αυτόν το χαλασμό κόσμου που γινόταν με τα μηχανήματα! Φασαρία, φωτιές να βγαίνουν από εδώ, φωτιές να βγαίνουν από εκεί. [...] Έφευγε από τα φουγάρα το οξύ και έπεφτε στο δέρμα σου, το καλοκαίρι, και σε τρύπαγε". Ταυτόχρονα πρόσφυγες, εσωτερικοί μετανάστες αλλά και οι σημερινοί οικονομικοί μετανάστες, παρά τις όποιες μεταξύ τους διαφορές και τα όποια ξεχωριστά χαρακτηριστικά, σχημάτισαν και σχηματίζουν μία πολυεπίπεδη ενότητα κάτω από τον κοινό τόπο. "Οι μεγάλες γυναίκες μιλούσαν τα τούρκικα. Κάθονταν σταυροπόδι, κάπνιζαν και είχαν γαύρο, ελιές και τσάι και έτρωγαν." Παρά το ότι πρόκειται για ομάδες με διαφορετική προέλευση, με διαφορετικά χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα βιώματα, η εργασία στη βιομηχανία έδρασε ως το ενοποιητικό στοιχείο κάτω από το οποίο ενσωματώθηκαν τα διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία και συμπεριφορές.

Στη σύγχρονη μετα-βιομηχανική εποχή οι ισορροπίες έχουν αλλάξει. Παρόλο που ο λαϊκός χαρακτήρας της Δραπετσώνας και του Κερατσινίου προσελκύει τους οικονομικούς μετανάστες των τελευταίων δεκαετιών, πλέον οι δεσμοί με τον τόπο είναι πιο χαλαροί. Η διακοπή της παραγωγικής διαδικασίας μπορεί να βελτίωσε θεαματικά την ποιότητα ζωής των κατοίκων, όμως ταυτόχρονα δημιούργησε ανεργία και χαλάρωσε τους δεσμούς των κατοίκων με τον τόπο. "Λυπάμαι για ένα πράγμα. Που έμεινε ο κόσμος άνεργος... Κατά τα άλλα φτιάχθηκε η περιοχή. Σταμάτησε η ρύπανση. Βέβαια η ανεργία ήταν σοβαρό πρόβλημα. Η περιοχή δούλευε χωρίς κανένα άγχος, είχε τα εργοστάσια και δούλευε ο κόσμος". Σήμερα ο τόπος εργασίας διαφέρει από τον τόπο κατοικίας, ενώ ταυτόχρονα η παλαιά συγκέντρωση μονοκατοικιών δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για νέες οικοδομές, με άμεση συνέπεια την αύξηση της πυκνότητας και την εισροή νέων κατοίκων από άλλες περιοχές του λεκανοπεδίου - προς το παρόν στις λίγες μέχρι τώρα προνομιούχες περιοχές των δύο δήμων (βλ. Εικόνα 4).

Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '70 οι περισσότερες βιομηχανίες είτε κλείνουν, είτε μετεγκαθίστανται σε άλλες περιοχές εκτός της πρωτεύουσας. Το Βυρσοδεψείο σταματά την παραγωγή στα μέσα της δεκαετίας του '70, η Α.Γ.Ε.Τ. Ηρακλής από το 1985 διακόπτει την παραγωγή τσιμέντου και λειτουργεί ως κέντρο διανομής, ένα μόλις χρόνο αργότερα ακολουθεί το Γυψάδικο με οριστική παύση της λειτουργίας του το 1986-87, ενώ τα Λιπάσματα ξεκινούν ήδη από τις αρχές του 1990 τη μείωση προσωπικού με οριστικό κλείσιμο το 2000. Σήμερα στην περιοχή παραμένουν οι δεξαμενές πετρελαίου της BP και της MOBIL, ο ατμοηλεκτρικός υποσταθμός της ΔΕΗ στο Κερατσίνι λειτουργεί ως εφεδρεία, ενώ έχει προστεθεί η μονάδα βιολογικού καθαρισμού της ΕΥΔΑΠ. Ωστόσο η βιομηχανική μνήμη είναι ισχυρή για τις γενιές που δούλευαν εκεί. Τα βιομηχανικά κτίρια ως σύνολο εξακολουθούν να λειτουργούν ως τοπόσημα. "Μα, τι να λέμε τώρα! Να μείνει η καμινάδα συμβολικά φερ' ειπείν - που θα μείνει απ' ό,τι λένε - ναι. Αλλά αφού δεν υπάρχει βιομηχανία, δεν υπάρχει εργοστάσιο, να μείνουν τα κτίρια; Τι να λένε τα κτίρια; Εδώ θα γίνει ανάπλαση! Εσείς δηλαδή θέλετε να φύγουν τα πάντα; Όχι, δεν θέλω αυτό. Όχι, όχι. Κοίταξε, όταν κάτι έχει μία ιστορική αξία και δεν εμποδίζει την ανάπλαση θα μείνει. Η καμινάδα εάν δεν εμποδίζει ας μείνει, συμβολικά. Οι μετέπειτα γενιές θα λένε, ναι κάποτε υπήρχε εργοστάσιο, τσιμεντάδικο, Λιπάσματα... Αν σβήσουν και αυτά θα χαθούμε από το χάρτη. Για ιστορική μνήμη να διατηρηθούν ορισμένα από αυτά." (Συνέντευξη: Ιούνιος 2003)

Η ισοπέδωση σχεδόν του συνόλου του βιομηχανικού συγκροτήματος των Λιπασμάτων τον Αύγουστο του 2003 από το νέο του ιδιοκτήτη έρχεται να σηματοδοτήσει με βίαιο τρόπο την μετα-βιομηχανική εποχή του Πειραιά όπως φαίνεται στην Εικόνα 5 και στην αεροφωτογραφία. Τα ελάχιστα κτίρια της υαλουργικής μονάδας καθώς και η καμινάδα του συγκροτήματος που πρόλαβαν να κηρυχθούν διατηρητέα δεν μπορούν να αντιστρέψουν τη νέα πραγματικότητα για τον τόπο. Ήδη από τη δεκαετία του '90 έχει παρατηρηθεί ένας μεθοδευμένος αποπροσανατολισμός των κατοίκων σχετικά με το μέλλον της βιομηχανικής ζώνης που βρήκε αντίκρισμα σε μερίδα των κατοίκων λόγω της δικαιολογημένης αποστροφής τους για κάθε τι που τους θύμιζε τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης. Βέβαια στην πορεία διαπιστώθηκε ότι τα οράματα των κατοίκων για την αξιοποίηση της περιοχής καθόλου δεν συνέπιπταν με τα μεγαλεπίβολα σχέδια των ιδιοκτητών της γης. "Εγώ όταν πρωτοήρθα εδώ, η θάλασσα ήταν προσιτή. Πηγαίναμε με τα πόδια και κάναμε μπάνιο στη θέση Βοτσαλάκια." "Εγώ θα ήθελα να δω ...Ριβιέρα όλη την περιοχή, όλη την παραλία. Αλλά γίνεται αυτό το πράγμα; Εδώ προσπαθούν να κάνουν το δρόμο ταχείας διέλευσης από αυτήν την πλευρά! Κι όμως, η περιοχή αυτή θα μπορούσε να γίνει παραθαλάσσια..." (Ιούνιος 2003) είναι μερικές από τις μνήμες και τις προσδοκίες κατοίκων της περιοχής. Η συστηματική απαλοιφή της ιστορικής μνήμης από το τοπίο αντανακλάται σήμερα στο γυμνό έδαφος, όπου ελάχιστα πια στοιχεία μιλούν για το παρελθόν του. Αυτή ακριβώς η εξαφάνιση της ιστορικής μνήμης δημιουργεί ασυνέχειες καθώς και ένα μέλλον αβέβαιο, ένα μέλλον όπου η πιθανή "αξιοποίηση" του κενού βιομηχανικού τοπίου θα δημιουργήσει νέα, πιο ισχυρά όρια μεταξύ πόλης και λιμενοβιομηχανικής ζώνης, διαταράσσοντας τις εύθραυστες ισορροπίες και εκτοπίζοντας γεωγραφικά και κοινωνικά τους σημερινούς κατοίκους προς το εσωτερικό του δυτικού Πειραιά.

A.M.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Βορεάκου, Μ. M., Μουγγολιά, Α. (2003) Δραπετσώνα: Πολλαπλές αναγνώσεις ενός βιομηχανικού τόπου, διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα. (Τα αποσπάσματα των συνεντεύξεων που παρουσιάζονται στο κείμενο προέρχονται από την έρευνα πεδίου για την παραπάνω διάλεξη και έγιναν τον Ιούνιο του 2003, δύο μόλις μήνες πριν το γκρέμισμα των Λιπασμάτων. Όσοι συμμετείχαν στις συνεντεύξεις-συζητήσεις ήταν πρώην ή και νυν εργαζόμενοι της λιμενοβιομηχανικής ζώνης και στην πλειοψηφία κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής.)

ΕΜΠ Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος - Δήμος Δραπετσώνας (2000) Διερεύνηση δυνατοτήτων ανάπλασης - επανάχρησης του βιομηχανικού συγκροτήματος λιπασμάτων της Δραπετσώνας, Προκαταρκτική Έκθεση Ερευνητικού Προγράμματος ΕΜΠ, Αθήνα.

Ευαγγελίδου, Μ., Πάλλα, Α. (2001) Πρόγραμμα ανάπλασης λιμενοβιομηχανικής ζώνης Δραπετσώνας και Κερατσινίου - 1. Πλαίσιο αρχών και μεθοδολογίας για τον περαιτέρω σχεδιασμό, 2. Ένα σενάριο πολεοδομικών προτάσεων, Αθήνα: Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας.

Μιχελή, Λ. (1993) Πειραιάς. Από το Πόρτο Λεόνε στην Μαγχεστρία της Ανατολής, Αθήνα: Γαλάτεια.

Moungolia, A. (2008) Paisajes "Invisibles" en Oeste del Pireo, αδημοσίευτη διπλωματική εργασία, Master de Arquitectura del Paisaje, U.P.C., Barcelona.

Μπελαβίλας, Ν. (2005) "Η κατάργηση της δημόσιας πόλης. Μεταλλάξεις και συγκρούσεις στον Πειραιά του 2005", ανακοίνωση στο συνέδριο Γεωγραφίες της Μητρόπολης - Όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο, Θεσσαλονίκη, 21-22 Οκτωβρίου.

Στάινχαουερ, A. Γ., Μαλικούτη, Μ. Γ., Τσοκόπουλος, Β. (2000) Πειραιάς. Κέντρο ναυτιλίας και πολιτισμού, Αθήνα: Έφεσος.