Η βιογεωγραφία των βραχονησίδων του Αιγαίου

Οι τέσσερις βραχονησίδες των αεροφωτογραφιών είναι (βλ. Σχήμα 1):

Α. Τα Φωκονήσια: Χαμηλά νησάκια βόρεια της Αστυπάλαιας. Παρά το μικρό τους μέγεθος, το χαμηλό τους υψόμετρο και το σχιστολιθικό έδαφος που προσφέρει λίγα καταφύγια, φιλοξενούν σχετικά πλούσια πανίδα. Αυτό οφείλεται στο επίμηκες σχήμα τους στην κατεύθυνση βορρά - νότου που τους προσφέρει σχετική προστασία από τους ισχυρούς βοριάδες.

Β. Το Πιπέρι: Βραχονησίδα μεταξύ Σεριφοπούλας και Κύθνου με έντονες κλίσεις. Στους κάθετους γκρεμούς του Πιπεριού είναι πολύ πιθανό να φωλιάζουν αρπακτικά, ενώ στην επίπεδη επιφάνειά του αντίστοιχα φωλιάζουν γλάροι. Η σχετικά πιο πυκνή βλάστηση στη συγκεκριμένη βραχονησίδα σημαίνει ότι είναι πιθανό να μην έχει χρησιμοποιηθεί ως βοσκοτόπι, ίσως λόγω της έντονης κλίσης της.

Γ. Το Γλαρόμπι: Μεταξύ Πάρου και Αντίπαρου, το σύστημα των τριών νησιών φιλοξενεί στοιχεία της πανίδας των γειτονικών του μεγαλύτερων νησιών. Εδώ (αλλά και στις άλλες βραχονησίδες) διακρίνεται η πολυπλοκότητα των οικοσυστημάτων στα ρηχά γύρω από το νησί. Αυτά λειτουργούν ως “νησιά” - καταφύγια (διακόπτοντας το ομογενές πέλαγος) για τους θαλάσσιους οργανισμούς.

Δ. Η Γαϊδούρα: Σχετικά προστατευμένη στο κέντρο των μικρών Κυκλάδων, η Γαϊδούρα, μικρότερη από πέντε στρέμματα, καταφέρνει να διατηρεί έστω και ελάχιστη βλάστηση. Είναι πολύ πιθανό όταν εκδηλώνονται ακραία φαινόμενα η ζωή να εξαλείφεται από το νησί και αυτό να εποικίζεται ξανά από ένα νέο σύνολο ειδών.

Η κατάταξη των φυσικών χαρακτηριστικών είναι κατά κανόνα υποκειμενική και οι βραχονησίδες δεν αποτελούν εξαίρεση. Ένας ορισμός των βραχονησίδων θα μπορούσε να είναι “νησιά με έκταση κάτω από 1 τ.χλμ. τα οποία συγκρατούν έδαφος”. Το δεύτερο τμήμα του ορισμού αποκλείει τους γυμνούς βράχους που δεν μπορούν να συντηρήσουν ζωή. Στο Αιγαίο υπάρχουν περίπου 2.500 νησιά που περιγράφονται από τον προηγούμενο ορισμό (βλ. Σχήμα 2 και Εικόνα 1). Για την κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων των νησιών στο Αιγαίο είναι πολύ σημαντικό ένα ακόμη στοιχείο: η μεταβολή στο χρόνο. Αυτά που βλέπουμε σήμερα ως νησιά μπορεί πριν από λίγες χιλιάδες χρόνια να ήταν τμήματα μεγαλύτερης ξηράς ή να μην υπήρχαν.

Άλλο κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ακριβώς ότι είναι νησιά: φιλόξενες εκτάσεις με ποικίλα μικροπεριβάλλοντα (ρηχά νερά, ακτή, βράχια, φυτά...) σε ένα “έρημο”, ομογενές πέλαγος. Μάλιστα, για τον ίδιο λόγο οι βραχονησίδες λειτουργούν ως νησιά ακόμη και για τους θαλάσσιους οργανισμούς οι οποίοι συγκεντρώνονται γύρω από αυτές.

Ειδικά για τα πουλιά, λόγω της απουσίας θηρευτών, τέτοιες νησίδες αποτελούν ιδανικό χώρο για ξεκούραση κατά τη μετανάστευση. Για τον ίδιο λόγο κάποια είδη φωλιάζουν αποκλειστικά σε αυτές (Εικόνες 2, 3 και 4).

Ορισμένες βραχονησίδες στο Αιγαίο συνδέονται με φαντασιακές περιγραφές κατά το Μεσαίωνα ως προς την προσωρινή ή μόνιμη κατοίκησή τους. Μία προσφιλής αναπαράσταση είναι εκείνη της βραχονησίδας “Καλόγερος”, με το χαρακτηριστικό βαρούλκο για την ανέλκυση της βάρκας που έχει αναπαρασταθεί από πολλούς (βλ. Εικόνα 5).

Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί επίσης τις βραχονησίδες ως προσωρινά καταφύγια. Από αυτή τη χρήση, εξάλλου, προέρχονται και τα αγριοκούνελα που υπάρχουν σε πολλές νησίδες. Ο άνθρωπος τα απελευθέρωνε εκεί για να έχει μια πηγή τροφής. Μια άλλη χρήση των βραχονησίδων από τον άνθρωπο είναι ως βοσκοτόπια για αιγοπρόβατα. Όμως, τόσο τα κουνέλια όσο και τα αιγοπρόβατα υποβαθμίζουν τη φυσική χλωρίδα που συχνά περιλαμβάνει σπάνια και ενδημικά είδη (βλ. Εικόνα 6).

Οι ιδιαιτερότητες της χλωρίδας που έχουν καταγραφεί οφείλονται στην απομόνωση και τη μικρή έκταση των βραχονησίδων, στην έντονη επίδραση της θάλασσας και κυρίως της αλμύρας και των ισχυρών ανέμων. Οι αρνητικές επιδράσεις αντισταθμίζονται εν μέρει από την υγρασία η οποία προέρχεται από τη θάλασσα, συχνά τη μόνη πηγή νερού στις βραχονησίδες (βλ. Εικόνες 7 και 8).

Παρά την απλότητα και το μικρό τους μέγεθος, οι βραχονησίδες δεν είναι ομοιογενή οικοσυστήματα. Στις νησίδες με ομαλή κλίση υπάρχει η διαβάθμιση από την ακτή, που επηρεάζεται περισσότερο από τη θάλασσα, προς το εσωτερικό του νησιού. Οι γκρεμοί, όπου υπάρχουν, φιλοξενούν είδη με ειδικές απαιτήσεις (π.χ. χασμόφυτα) και πολύ συχνά φωλιές ορισμένων ειδών πουλιών, π.χ. αρπακτικών, ενώ στις επίπεδες επιφάνειες αλλάζει η σύνθεση πανίδας και χλωρίδας. Σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη διαμόρφωση των οικοσυστημάτων είναι το σχήμα, ο προσανατολισμός, η εγγύτητα σε μεγαλύτερα νησιά ή ηπειρωτικές περιοχές, το γεωλογικό υπόστρωμα, το μέγιστο υψόμετρο κ.ά.

Συχνά όμως, ο σημαντικότερος παράγοντας διαμόρφωσης των οικοσυστημάτων των βραχονησίδων είναι απλώς η τύχη. Το φυτό ή ζώο το οποίο θα έρθει πρώτο μετά από τυχαία καταστροφή του οικοσυστήματος της νησίδας (π.χ. ισχυρές καταιγίδες, τσουνάμι κ.ά.), μπορεί να διαμορφώσει εξ ολοκλήρου το χαρακτήρα του νησιού. Η επίδραση της τύχης είναι πιο ορατή σε δύο γειτονικές βραχονησίδες, όπου μπορεί κανείς να βρει στην καθεμιά εντελώς διαφορετικά οικοσυστήματα (βλ. Εικόνες 9 και 10).

Θεωρώντας ευρύτερα τις βραχονησίδες, αυτό που τις χαρακτηρίζει είναι η μεταβολή. Γεωλογικές και άλλες διεργασίες όπως ο ευστατισμός, μεταβάλλουν διαρκώς το σχήμα, το μέγεθος, την πιθανή σύνδεση με την ξηρά ή την απομόνωσή τους. Μετεωρολογικά φαινόμενα μπορούν να εξαφανίσουν ολόκληρα οικοσυστήματα. Από γειτονικές στεριές ή μεγαλύτερα νησιά υπάρχει συνεχής «αποστολή» νέων αποίκων που φτάνουν στις βραχονησίδες πετώντας, κολυμπώντας, πάνω σε κλαδιά, μεταφερμένοι από τον άνθρωπο… Φτάνοντας στα νησιά, μπορεί να βρουν παρθένα περιβάλλοντα ή σκληρούς ανταγωνιστές, έρημα σκληρά περιβάλλοντα ή πλούσιες πηγές τροφής. Έτσι η ζωή στις βραχονησίδες διαμορφώνεται από μια δυναμική ισορροπία μεταξύ του ρυθμού εποίκισης και του ρυθμού εξαφάνισης ειδών (Σχήμα 3).

Συνθέτοντας τα παραπάνω μπορούμε να αντιληφθούμε ότι οι βραχονησίδες είναι κυριολεκτικά εργαστήρια πειραματισμού της Φύσης. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι ο Δαρβίνος εμπνεύστηκε τη θεωρία του σε βραχονησίδες, αλλά και ότι μερικές από τις πιο σημαντικές προσεγγίσεις στην Οικολογία έχουν προέλθει από τη μελέτη νησιωτικών οικοσυστημάτων.

Π.Λ. και Α.ΤΡ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Triantis, K., Mylonas, M. (2009) “Greek Islands, Biology”, Gillespie, R.; Glague, D. A. (eds.) Encyclopedia of Islands, University of California Press, pp. 388-392.