Ο Ελαιώνας της Αθήνας

Στην αεροφωτογραφία παρουσιάζεται ένα βιομηχανικό αστικό τοπίο σε πλήρη αντιδιαστολή με το όνομά του: ο Ελαιώνας της Αθήνας. Η λεωφόρος Κηφισού (το “Ποτάμι”) αποτελεί το όριο προς τη δυτική Αθήνα και βασικό λειτουργικό στοιχείο ύπαρξης της βιομηχανικής συγκέντρωσης. Το μωσαϊκό κάλυψης της γης όπως αποτυπώνεται στην αεροφωτογραφία προδίδει την κυριαρχία της βιομηχανικής-βιοτεχνικής δραστηριότητας στην περιοχή, δεν αποκαλύπτει όμως το συνονθύλευμα άσχετων και ασυμβίβαστων μεταξύ τους χρήσεων, που με μεγάλο κόστος συμβιώνουν εδώ (βλ. Σχήμα 1). Στο βάθος δεξιά ο Πειραιάς και στο κέντρο το Φαληρικό Δέλτα με τις σιλουέτες των σταδίων “Ειρήνης και Φιλίας” και ”Καραϊσκάκη”.

Η περιοχή αυτή των 9.000 στρ. βρίσκεται σε απόσταση μόλις 1-1.5 χλμ. από την πλατεία Ομονοίας και καταλαμβάνει το νότιο τμήμα της ανατολικής όχθης του Κηφισού ποταμού, όπου η γη είναι επίπεδη και πεδινή. Το βασικό του χαρακτηριστικό είναι η συνύπαρξη ετερόκλητων χρήσεων: σύγχρονες και πρωτόγονες βιομηχανικές μονάδες (Εικόνα 1), το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, αθλητικές δραστηριότητες, αποθήκες, παράνομες χωματερές, νησίδες κατοικίας, πρακτορεία μεταφορών, αμαξοστάσια, στρατόπεδα, μάντρες οικοδομικών υλικών, νεκροταφεία αυτοκινήτων αλλά και λαχανόκηποι.

Από περιβαλλοντική άποψη η περιοχή θεωρείται μια από τις χειρότερες στο Λεκανοπέδιο, βασική πηγή ρύπανσης της ατμόσφαιρας και των υδάτων της Αθήνας. Εδώ και δεκαετίες, ο Ελαιώνας για την κοινή γνώμη είναι ο σκουπιδότοπος της Αθήνας, ένας ανεπιθύμητος χώρος, ένας τόπος για τους “άλλους” , αυτούς που ρυπαίνουν ή ανέχονται να ζουν και να εργάζονται σε καθεστώς παρανομίας και περιβαλλοντικής υποβάθμισης (βλ. Εικόνα 2).

Η περιοχή ήταν γνωστή ως ο Ιερός Ελαιώνας των αρχαίων Αθηναίων. Οι μνήμες της ως τόπου αναψυχής και εξοχικών περιπάτων είναι ακόμη ζωντανές (βλ. Εικόνα 3). Η σημερινή Ιερά Οδός, που τον διασχίζει από ανατολικά προς δυτικά, ακολουθεί με ελάχιστες αποκλίσεις την πορεία της αρχαίας, εκατέρωθεν της οποίας υπήρχαν τα νεκροταφεία “της πόλεως των Αθηνών”. Η έκταση των ελαιόδενδρων στη θέση των ΤΕΙ Αιγάλεω αποτελεί το μοναδικό εναπομείναν δείγμα του κάποτε φυσικού ελαιοτοπίου που συνδέεται με την ιστορική ονομασία της περιοχής (βλ. Εικόνες 4 και 5).

Πολύ αργότερα ο Ελαιώνας μετασχηματίστηκε στην περιοχή της πρωτεύουσας με τη μακροβιότερη βιομηχανική ιστορία, από τα ελαιοτριβεία και τα κεραμοποιεία του 18ου και 19ου αιώνα (κοντά στην Ιερά Οδό), τα προπολεμικά σαπωνοποιεία και χαρτοποιεία, μέχρι τις πιο πρόσφατες πιάτσες των βυρσοδεψείων (κατά μήκος της οδού Ορφέως) των δεκαετιών του ’50 και ’60 και τα σύγχρονα βιομηχανικά συγκροτήματα των κλάδων τροφίμων, χημικών προϊόντων, ηλεκτρικών συσκευών και πλαστικών. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’90 η περιοχή φιλοξενούσε περί τις 2.000 βιομηχανικές-βιοτεχνικές μονάδες και 40.000 απασχολούμενους στον δευτερογενή τομέα, κατείχε δε σημαντικό μερίδιο του βιομηχανικού παραγωγικού δυναμικού της πρωτεύουσας, αλλά και της χώρας ολόκληρης.

Οι δεσμοί που αναπτύχθηκαν μεταξύ της βιομηχανικής δραστηριότητας και του Ελαιώνα είχαν ως αφετηρία τα ιστορικά συγκριτικά πλεονεκτήματα της θέσης. Τα αρχικά πλεονεκτήματα, όμως, δεν παρέμειναν αμετάβλητα: κάποια διατηρήθηκαν (όπως η κομβική κυκλοφοριακή θέση) και κάποια νέα δημιουργήθηκαν (όπως η πληθώρα των προσφερόμενων εδώ μεταφορικών υπηρεσιών και η γειτνίαση με συνεργαζόμενες μονάδες, που ενδιαφέρει τους κλάδους που παράγουν ενδιάμεσα προϊόντα ή δουλεύουν φασόν). Εν τω μεταξύ, το εκτός σχεδίου καθεστώς (μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’90) σε συνδυασμό με τα σαφή χωρικά της όρια (τις λεωφόρους Κηφισού, Αθηνών, Πειραιώς κ.λπ. που τη διαχωρίζουν σαφώς από τις γύρω εντός σχεδίου περιοχές) τη διαμόρφωσαν σε υποδοχέα για παραγωγικές δραστηριότητες ανεπιθύμητες από τις περιοχές κατοικίας, έναν μη-τόπο ανοχής της παραβατικότητας, καταφύγιο του άτυπου τομέα της οικονομίας, που εδραιώθηκε από την παντελή έλλειψη δημόσιων ελέγχων (βλ. Εικόνα 6).

Όπως και στην περίπτωση των αυθαιρέτων, το πολιτικο-διοικητικό σύστημα έχει λειτουργήσει ως συνεργός και φέρει σημαντικό μερίδιο ευθύνης για τους χωρικούς θύλακες τύπου Ελαιώνα. Πράγματι, είναι δύσκολο για κάποιον που δεν είναι εξοικειωμένος με την ελληνική δημόσια διοίκηση και το πολιτικό σύστημα της χώρας, να κατανοήσει τη στάση της Πολιτείας, το πώς και το γιατί αυτή η περιοχή στην καρδιά της Αθήνας εγκαταλείφθηκε επί δεκαετίες ως “μαύρη τρύπα”   έξω από το σχέδιο πόλης.

Εντέλει, το 1991, κάτω από την πίεση της οξείας περιβαλλοντικής υποβάθμισης, ξεκίνησαν οι προσπάθειες πολεοδομικής ρύθμισης. Ύστερα από ένα μακρύ χρονικό μελετητικών προσπαθειών, διαβουλεύσεων και νομοθετικών ρυθμίσεων, το 1995 ο Ελαιώνας αποκτά Σχέδιο Χρήσεων Γης που κατοχυρώνεται θεσμικά (βλ. Σχήμα 1). Ωστόσο, πρόκειται για μια συμβιβαστική λύση που εξαρτάται απόλυτα από τις πρωτοβουλίες του ιδιωτικού τομέα, του οποίου οι βλέψεις δεν συμπεριλαμβάνουν τη βιομηχανική-βιοτεχνική δραστηριότητα και την εξυγίανσή της. Το Σχέδιο ρυθμίζει τις χρήσεις γης, προβλέπει για τη συνέχιση της μεταποιητικής δραστηριότητας σε οριοθετημένες ζώνες και για τη δημιουργία εκτεταμένων ελεύθερων χώρων, αλλά δεν λύνει τα προβλήματα μετεγκατάστασης ρυπογόνων δραστηριοτήτων, διαχείρισης της γης, λειτουργίας βιομηχανικών πάρκων, εξασφάλισης δημόσιων υποδομών. Ο ρόλος του Σχεδίου είναι αμυντικός και η μη εφαρμογή του μέχρι σήμερα δεν εντυπωσιάζει. Αντ’ αυτής, η περιοχή υποκύπτει σε αποσπασματικές επενδυτικές επιθέσεις αλυσίδων λιανεμπορίου, εμπορικών κέντρων και εγκαταστάσεων μαζικής αναψυχής (π.χ. γήπεδο Παναθηναϊκού 40.000 θέσεων, εμπορικό κέντρο 70.000 τετραγωνικών και τεράστιοι χώροι στάθμευσης) που δεν συμμορφώνονται με κανένα σχέδιο και δεν ακολουθούν κάποιο συναινετικό όραμα για το μέλλον.

Αυτές οι επενδυτικές επιθέσεις έχουν απέναντι τους από το 2008 την “Επιτροπή Πολιτών για τη Διάσωση του Ελαιώνα” που μιλά για “περιβαλλοντοκτόνες” ρυθμίσεις και ζητά να εφαρμοστεί το Π.Δ. του 1995, ως προς τη διασφάλιση των χώρων πρασίνου και την απομάκρυνση των οχλουσών χρήσεων και την απόφαση του ΣτΕ για την κατάργηση του εμπορικού κέντρου.

Ο Ελαιώνας δείχνει πλέον να μην μπορεί να αντέξει τις πιέσεις των ισχυρών δυνάμεων της αγοράς που καραδοκούν για να εκμεταλλευθούν την κατάλληλη στιγμή ένα πελώριο κομμάτι γης τεράστιας εμπορικής αξίας. Ο κόσμος της μεταποίησης δίνει τη θέση του στον κόσμο και την κουλτούρα της μαζικής αναψυχής και κατανάλωσης, ακολουθώντας παρόμοιες τάσεις σε άλλες μεγάλες πόλεις. Μαζί με τους νεοεισερχόμενους ιδιοκτήτες, χρήστες και καταναλωτές, χάνεται οριστικά και η ελπίδα για περισσότερο πράσινο στη δυτική Αθήνα.

Κ.Σ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Δελλαδέτσιμας, Π., Κουρλιούρος, Η., Σαπουντζάκη, Π. (1994) “Πραγματικές και φαινομενικές όψεις ενός πολεοδομικού και περιβαλλοντικού προβλήματος. Η περίπτωση του Ελαιώνα”, Ρόκος, Δ. (επιμ.) Επιστήμες και περιβάλλον στα τέλη του αιώνα – Προβλήματα και προοπτικές, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις - Οικολογική Σκέψη 9.

ΕΜΠ - Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Εργαστήριο Χωροταξίας και Οικιστικής Ανάπτυξης (1992) Μελέτη καταγραφής και βιωσιμότητας των βιομηχανικών δραστηριοτήτων του Ελαιώνα, έκθεση ερευνητικού προγράμματος 1991-1992 για λογαριασμό του Διαδημοτικού Συνδέσμου Διαχείρισης και Ανάπτυξης του Ελαιώνα Αττικής.

Λίποβατς – Κρεμέζη, Δ., Μανδαράκα, Μ., Παπαγιαννάκης, Λ. (1994) “Η βιομηχανία στο αστικό περιβάλλον - Η περίπτωση του Ελαιώνα”, Ρόκος, Δ. (επιμ.) Επιστήμες και περιβάλλον στα τέλη του αιώνα – Προβλήματα και προοπτικές, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις - Οικολογική Σκέψη 9.

Sapountzaki, Κ., Mandaraka, Μ. (1997) “The district of Eleonas, a black hole in the heart of the greek capital. Visible and invisible factors and actors shaping the past, present and future profile of a degrade industrial urban district”, Burger, G., Salazar de Villegas, R., Singleton, M., Thill, G. (eds.) Urbanisation et développement. Pour une planéte viable et vivable, Namur: PRELUDE - Presses Universitaires de Namur, pp.143-156.