Το λιμενοβιομηχανικό τοπίο της Ελευσίνας

Στην αεροφωτογραφία εικονίζεται τμήμα της παλαιάς βιομηχανικής Ελευσίνας και του ομώνυμου κόλπου. Σε πρώτο πλάνο τα “Τσιμέντα Τιτάν” με το μικρό τμήμα της αναδάσωσης, στη συνέχεια το οινοπνευματοποιείο “Βότρυς” και δίπλα το “Πυρηνελαιουργείο”. Τα εργοστάσια με τον πυκνό αστικό ιστό περικλείουν ασφυκτικά τον αρχαιολογικό χώρο, στο κέντρο της αεροφωτογραφίας. Στη συνέχεια του παράκτιου μετώπου, λιμενικές εγκαταστάσεις και βιομηχανίες αναπτύσσονται μέχρι την “Χαλυβουργική”, το Θριάσιο πεδίο και το Αιγάλεω που κλείνει τον ορίζοντα. 

Ανάμεσα στα στενά της Kακιάς Σκάλας και του Σκαραμαγκά, το Θριάσιο Πεδίο απλώνεται ευρύχωρο ως τους πρόποδες της Πάρνηθας, με δυο ακόμη διαφυγές, προς την κοιλάδα του Σαρανταπόταμου στον βορρά και προς τις Αχαρνές στα βορειοανατολικά. Ώστε δεν είναι περίεργο που οι αρχαίοι Αθηναίοι δεν μπορούσαν εύκολα να αναχαιτίσουν εδώ τις εχθρικές επελάσεις.

Τι έφερε, στα μέρη αυτά, τις μεγαλύτερες και πιο ρυπογόνες βιομηχανίες της σύγχρονης Ελλάδας; Το βλέμμα ας στραφεί πρώτα στη θάλασσα: αναρίθμητα καράβια, αραγμένα στα ανοιχτά, απολαμβάνουν μοναδικές συνθήκες μόνιμης υπηνεμίας και γαλήνης στον κόλπο της Ελευσίνας, τον περίκλειστο και προστατευμένο από το νησί της Σαλαμίνας (βλ. Εικόνα 1). Η εγγύτητα της πρωτεύουσας, η ευχέρεια και της χερσαίας πρόσβασης – η γραμμή των Σ.Π.Α.Π. έφτασε στην Ελευσίνα στα 1885 –, η διαθεσιμότητα επίπεδων εκτάσεων γης, ενίσχυσαν την ελκυστικότητα της περιοχής ως σημείο εκτόνωσης για τις παραγωγικές δραστηριότητες της υπερκορεσμένης πρωτεύουσας. Εδαφολογικές συνθήκες, τοπικοί πόροι και η δυναμική της ιστορικής αλληλουχίας προσδιόρισαν τη μορφολογία του αποτελέσματος.

Δεν είναι περίεργο που οι πρώτες εγκαταστάσεις κυριολεκτικά πολιόρκησαν από τη θάλασσα την αρχαία ακρόπολη της Ελευσίνας (βλ. Εικόνα 2), στα βόρεια της οποίας, προς την ενδοχώρα, αναπτύσσεται ο νεότερος οικισμός: εδώ βρίσκονταν τα πιο στέρεα εδάφη, ενώ η υπόλοιπη παράκτια ζώνη προς τα ανατολικά – από το “Kολιμπάκι”, όπου εκβάλλει ο ελευσινιακός Κηφισός, ως τους πρόποδες του Αιγάλεω – ήταν ελώδης και αφιλόξενη. Ο Ε. Leake είχε δει εκεί κοπάδια από αγριόπαπιες και ο Robert de Flers, έναν αιώνα αργότερα, ψάρια να πηδούν έξω από το νερό. Ο κοντινός ελαιώνας, από το Δαφνί και πέρα, και το πευκοδάσος της κοιλάδας του Σαρανταπόταμου, έπαιξαν τον ρόλο τους στο είδος των πρώτων εργοστασίων: ελαιουργεία-σαπωνοποιεία, από το 1875, και ρητίνης-τερεβινθελαίου, δηλαδή τα χημικά εργοστάσια της εποχής. Ο χαρακτήρας της βιομηχανικής ανάπτυξης της Ελευσίνας είχε κριθεί από το τέλος του 19ου αιώνα, όταν ο πρώτος πυρήνας χημικών εργοστασίων είχε κιόλας διαμορφωθεί  στην παραλία της.

Ωστόσο, αυτά τα πρώτα εργοστάσια δεν είχαν ακόμη προκαλέσει σοβαρές διαταραχές στο τοπίο. Τα ερείπιά τους μόλις που διακρίνονται σήμερα από τον υπόλοιπο αστικό ιστό. Οι οικιστικές ισορροπίες του Θριάσιου Πεδίου επίσης παρέμεναν αδιατάρακτες. Ο σημαντικότερος οικισμός ήταν η Mάνδρα, χωριό στους πρόποδες του όρους Πατέρα (3.103 κάτοικοι το 1896), ενώ η Eλευσίνα, που απέκτησε πολεοδομικό σχέδιο το 1877, μετρούσε μόλις 1.350 ψυχές στα 1896. Στην πεδιάδα με τα διάσπαρτα ελαιόδεντρα καλλιεργούσαν πάντα δημητριακά και αμπέλια και οι επισκέπτες της Ελευσίνας διέκριναν τα ίχνη της Ιεράς Οδού. Τμήμα της αρχαίας χάραξης, παράλληλα με τη σιδηροδρομική γραμμή, είναι ακόμη σήμερα ευδιάκριτο στην είσοδο του οικισμού.

Η κλίμακα των επεμβάσεων στον χώρο άλλαξε δραματικά με την εγκατάσταση, το 1902, του πρώτου ελληνικού εργοστασίου τσιμέντων, του “Tιτάνα” (βλ. Εικόνα 3), που άρχισε να κατατρώει το γειτονικό λατομείο και σήμερα κυριαρχεί στο τοπίο της Eλευσίνας, υψώνοντας σαν κάστρο τα φουγάρα του στα νοτιοδυτικά του αρχαιολογικού χώρου (βλ. Εικόνα 4).

Ακολούθησε η σταδιακή εγκατάσταση, ως τη δεκαετία του 1960, σειράς μεγάλων μονάδων που κατέλαβαν προνομιακά την παραλία (βλ. Σχήμα 1 και Εικόνες 5, 6, 7 & 8). Στα δυτικά, η ακτή αποκλείστηκε ως την έξοδο της Κακιάς Σκάλας, ενώ οι επιμήκεις γραμμές παραγωγής της Χαλυβουργικής (περ. 1960) όρθωσαν στα ανατολικά ένα αδιαπέραστο φράγμα ανάμεσα στην Ελευσίνα και την παραλία Ασπροπύργου. Πιο πέρα, οι άλλες βιομηχανίες και τα Διυλιστήρια Ασπροπύργου έκλεισαν τον κόλπο ως τα Ναυπηγεία του Σκαραμαγκά (1938) (βλ. Εικόνα 1). Διυλιστήρια, ναυπηγεία, μεταλλουργικές βιομηχανίες: αποδεσμευμένες πλέον από τοπικούς πόρους, οι μονάδες αυτές, που απαιτούν μεγάλους όγκους μεταφορών για την εξυπηρέτησή τους, ουσιαστικά αξιοποιούν τις άριστες συνθήκες θαλάσσιας πρόσβασης και ελλιμενισμού, μια εντατική χρήση του θαλάσσιου μετώπου που συμπληρώνεται από επιχειρήσεις παροχής λιμενικών και άλλων υποστηρικτικών υπηρεσιών (φορτοεκφορτώσεις, διαλυτήρια πλοίων κ.λπ.).

Στην ενδοχώρα, εκατοντάδες μικρότερες βιομηχανίες – μεταλλικών κατασκευών, χημικές, οικοδομικές κ.ά. – ολοκλήρωσαν τη φυσιογνωμία του Θριάσιου Πεδίου, που με  65% απασχόληση στη βιομηχανία (5 οικισμοί: Ελευσίνα, Μαγούλα, Μάνδρα, Ασπρόπυργος, Νέα Πέραμος, με συνολικό πληθυσμό περίπου 60.000 το 1991) καταγράφει σήμερα τα υψηλότερα ποσοστά συγκέντρωσης στον τομέα. Η πόλη της Ελευσίνας, που δέχτηκε σημαντικό αριθμό προσφύγων στα 1922, είναι ο σημαντικότερος οικισμός, με 25.836 κατοίκους (2001) (βλ. Εικόνα 9).

Ένας μεγάλος πνεύμονας της ελληνικής οικονομίας αναπνέει στο Θριάσιο Πεδίο, κι ωστόσο δεν μοιάζει να έχει δεχθεί τη φροντίδα που θα του άρμοζε. Χαρακτηριστικά, η ρύπανση στον κόλπο της Ελευσίνας προερχόταν περισσότερο από τον Κεντρικό Αποχετευτικό Αγωγό της πρωτεύουσας, που κατέληγε στο Κερατσίνι, παρά από τις βιομηχανίες – γι' αυτό και η κατάσταση έχει βελτιωθεί αισθητά από το 1994, όταν λειτούργησε ο σταθμός καθαρισμού της Ψυττάλειας. Εξάλλου σήμερα οι μεγάλες βιομηχανίες αναγκάζονται να επιδεικνύουν κάποια ευαισθησία στα θέματα του περιβάλλοντος – οι μόνες κηλίδες πρασίνου που διακρίνονται στη φωτογραφία ανήκουν σε δενδροφυτεύσεις, του “Tιτάνα” και της Χαλυβουργικής.

Δεν είναι λοιπόν η θέα των υψικαμίνων που καταθλίβει τον σύγχρονο επισκέπτη της Ελευσίνας (βλ. Εικόνα 10). Είναι η αφροντισιά, η απερίγραπτη ακαταστασία και ακαλαισθησία του οικισμένου χώρου (βλ. Εικόνα 11), μια απαξίωση που νιώθει κανείς να απευθύνεται στον χώρο και τον κόσμο της παραγωγής. Ο ποιητής έχει βέβαια θρηνήσει την τύχη του αρχαίου κάλλους στην Ελευσίνα. Ωστόσο, είναι αμφίβολο εάν το αποτύπωμά του στον χώρο, δεσπόζον αν και περικυκλωμένο, έχει πράγματι ηττηθεί στη συνείδηση των ανθρώπων, από τα σύμβολα του σύγχρονου κόσμου.

Χ.Α.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Bottu de Limas, J. (1861) Six mois en Orient en MDCCCLI et MDCCCLII, Lyon.

De Flers, R. (c. 1900) Vers l’Orient, Paris.

Dodwell, E. (1819) A Classical and Topographical Tour through Greece during the years 1801, 1805 and 1806, vol. I, London: Rodwell & Martin.

Καρασταμάτη, Μ., Κορωνάκης, Κ. (1996) Επανάχρηση βιομηχανικών κτιρίων. Το παράδειγμα της Ελευσίνας. Καταγραφή-Αρχειοθέτηση, Αθήνα (δακτυλογραφημένο).

Κουρουνιώτη, Κ. (1924) Οδηγός της Ελευσίνας εικονογραφημένος, Αθήνα: Τυπογραφείον της Εστίας.

Leake, W. M. (1967) Travels in Northern Greece, vol II, Amsterdam [London, 1835].

Lenormant, F. (1862) Recherches archeologiques a Eleusis executes dans le cours de l’annee 1860 sous les auspices des ministeres de l’instruction publique et d’etat.Recueil des inscriptions, Paris: Libraririe Hachette.

Philios, D. (1889) Fouilles d’Eleusis 1882-1887, Athenes: Typographie Perris Freres.