Πασαλιμάνι, η καρδιά του αστικού Πειραιά

Το κυρίως Πασαλιμάνι διακρίνεται στην αεροφωτογραφία από το πεταλοειδές του σχήμα με τις περιμετρικές ελαφρές προβλήτες των σκαφών αναψυχής και το συμπαγές μέτωπο των πολυκατοικιών. Σε δεύτερο επίπεδο διακρίνεται το στόμιο του παλιού ορμίσκου και στη δεξιά πλευρά της εικόνας η γέφυρα επάνω από τις βυθισμένες αρχαιότητες. Από τη γέφυρα έως τον νότιο εξωτερικό λιμενοβραχίονα στο βάθος, βρίσκεται η νέα επέκταση της Μαρίνας Ζέας.

Τρεις συνοικίες της πόλης, η Φρεαττύδα, το Κέντρο και η Καστέλλα, εκβάλουν στο Πασαλιμάνι (βλ. Εικόνα 1). Το θαλάσσιο μέτωπο των οικοδομικών τετραγώνων άρχισε να διαμορφώνεται κατά τη δεκαετία του 1880 (βλ. Εικόνα 2) και ολοκληρώθηκε τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Εδώ συγκεντρώθηκαν οι κατοικίες των Πειραιωτών αστών, των εμπόρων και των βιομηχάνων, οι οποίοι έκτισαν τα σπίτια τους με θέα στον Σαρωνικό κόλπο, μακριά από τον θόρυβο του λιμανιού και τους καπνούς των εργοστασίων. Το Πασαλιμάνι υπήρξε ένας από τους πολεμικούς ναυστάθμους της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Δεκάδες νεώσοικοι, κτίρια για το ξεχειμώνιασμα και τις επισκευές των τριήρεων, υπήρχαν στην περίμετρο του “πετάλου” που ορίζει το λιμάνι (βλ. Εικόνα 3). Το στόμιο έκλεινε με το παράκτιο τείχος και δύο τετράγωνους πύργους μέσα στο νερό, που όριζαν την είσοδο του ναυστάθμου. Πριν εγκατασταθούν οι νέοι οικιστές (βλ. Εικόνα 4), στο τοπίο βρίσκονταν διάσπαρτα τα ερείπια της αρχαιότητας, που είχαν παραμείνει απείραχτα επί αιώνες. Ο πρώτος παράλιος δρόμος και τα κτίρια του 19ου αιώνα κτίστηκαν καταστρέφοντας τα ίχνη των νεώσοικων και του τείχους.

Περί το 1965 υψώθηκαν τα πρώτα πολυώροφα κτίρια. Από τότε η εικόνα του τοπίου άρχισε να αλλάζει. Τα επόμενα είκοσι χρόνια νέες πολυκατοικίες κτίζονταν ακατάπαυστα.

Το 1972 κατασκευάστηκε η Μαρίνα Ζέας. Η λιμενική λεκάνη επεκτάθηκε έξω από το στενό στόμιο του φυσικού όρμου και προστατεύτηκε από τον νότιο κυματισμό με δύο νέους εξωτερικούς λιμενοβραχίονες. Στο εσωτερικό κατασκευάστηκαν οι ακτινωτές προβλήτες και το Πασαλιμάνι απέκτησε νέα μορφή. Από τότε, βασική χρήση του Πασαλιμανιού και της επέκτασης της Ζέας είναι η προσόρμιση σκαφών αναψυχής (βλ. Εικόνα 5), ενώ σε λίγες προβλήτες δένουν ακόμη μικρά αλιευτικά σκάφη. Στη νότια πλευρά του, στο επίπεδο της θάλασσας, κατασκευάστηκε μία ζώνη βοηθητικών εγκαταστάσεων, αναψυκτηρίων και εμπορικών καταστημάτων και το Ναυτικό Μουσείο. Όλη η παραλιακή ζώνη των εγκαταστάσεων της μαρίνας οργανώθηκε από χαμηλά διακριτικά κτίρια, όπως το αναψυκτήριο με την πισίνα, στη βάση του εξωτερικού λιμενοβραχίονα, στο εσωτερικό του οποίου ενσωματώθηκε τμήμα του αρχαίου τείχους. Στη δυτική πλευρά του στομίου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της Φρεαττύος και στο σημείο αυτό τα υποθαλάσσια και τα επίγεια αρχαία ίχνη έχουν αφεθεί ακάλυπτα. Ο λιμενικός δρόμος περνάει από μία στενή γέφυρα, επάνω από τη θάλασσα και τα αρχαία. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο Ναυτικό Μουσείο, όπου τα αρχαία τείχη του Πειραιά έχουν αναδειχθεί στο εσωτερικό των αιθουσών.

Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960 το σύνολο του μετώπου του λιμανιού καταλάμβαναν τα κτίρια της νεοκλασικής περιόδου του Πειραιά. Το πιο διάσημο συγκρότημα των επαύλεων σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από τον αρχιτέκτονα Έρνεστ Τσίλλερ στη ανατολική άκρη του στομίου. Ο δαιμόνιος Γερμανός αγόρασε την ακατοίκητη έκταση στην άκρη του Πασαλιμανιού και στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα κατασκεύασε πολυτελείς κατοικίες, στις οποίες κατοίκησαν μεταξύ άλλων η βασιλική οικογένεια του Γεωργίου Α' σε θερινές διακοπές, η οικογένεια Εμμανουήλ Μπενάκη, όπως και επώνυμοι βιομήχανοι του Πειραιά (βλ. Εικόνα 6). Οι επαύλεις του Τσίλλερ, που αποτέλεσαν το σκηνικό της Πηνελόπη Δέλτα στον “Τρελαντώνη” της και του Γιάννη Τσαρούχη στους πίνακες της Καστέλλας (βλ. Εικόνα 7), κατεδαφίστηκαν, εκτός από μία, την οικία Πατσιάδου του 1895  που σώζεται μέχρι σήμερα (βλ. Εικόνα 8). Την ίδια τύχη είχαν και τα υπόλοιπα ιστορικά κτίρια του μετώπου. Σήμερα σώζονται ελάχιστα αρχιτεκτονικά δείγματα αυτής της περιόδου. Είναι οι οικίες Στρίγγου και Τζιβανιώτη (π.1880-1885), ο Όμιλος Ερετών του 1889 και το “Ρώσικο”  Ναυτικό Νοσοκομείο του 1902. Με την ανοικοδόμηση των τελευταίων χρόνων, εντοπίστηκαν ξανά πολλοί από τους νεώσοικους που βρίσκονταν θαμμένοι κάτω από τα ρηχά θεμέλια των νεοκλασικών ή κάτω από τους δρόμους, και σε τρεις περιπτώσεις τα αρχαία ίχνη έχουν επανεμφανισθεί στα ισόγεια των νέων κτιρίων.

Το Πασαλιμάνι αποτελεί σήμερα έναν ελκυστικό πόλο αναψυχής του ευρύτερου Πειραιά και μία από τις καλύτερες ελληνικές μαρίνες (βλ. Εικόνα 9). Ταυτόχρονα οι δύσκολες οδικές προσβάσεις έχουν εμποδίσει την ανάπτυξη υπερτοπικών χρήσεων εμπορίου και υπηρεσιών, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στις υπόλοιπες κεντρικές περιοχές του Πειραιά και στην ακτή του Φαλήρου. Αυτή η ευτυχής σύμπτωση έχει ευνοήσει τη διατήρηση της κατοικίας, η οποία κυριαρχεί σε όλο το κτιριακό δυναμικό της ακτής του Πασαλιμανιού και έχει προστατεύσει σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, για το οποίο έχουν γίνει πολλές κινητοποιήσεις των κατοίκων (βλ. Εικόνες 10 και 11).

Ν.ΜΠΕΛ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Garland, R. (1987) The Piraeus from the Fifth to the First Century B.C., London: Duckworht.

Μαλικούτη, Σ. (2004) Πειραιάς 1834-1912, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς.

Μπελαβίλας, Ν. (2005) Τόποι ανθρώπων, σχόλια για το χώρο και την πολιτική, Αθήνα.

Πανάγος, Χ. Θ. (1944) Ο Πειραιεύς. Οικονομική και ιστορική έρευνα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του τέλους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Αθήναι.

Σταϊνχάουερ, Γ., Μαλικούτη, Τ., Τσοκόπουλος, Β. (2000) Πειραιάς, κέντρο ναυτιλίας και πολιτισμού, Αθήνα: Έφεσσος.