Ναύπλιο, η φυσιογνωμία της παλιάς πόλης

Η αεροφωτογραφία περιγράφει με σαφήνεια τη δομή της πόλης του Ναυπλίου με τους απόκρημνους λόφους της Ακροναυπλίας και του Παλαμηδίου. Στον πυκνό ιστό της παλιάς πόλης είναι ευδιάκριτη η κεντρικότητα της πλατείας Συντάγματος. Τα πάρκα του Σιδηροδρομικού Σταθμού και του Κολοκοτρώνη συνδέουν την παλιά με την καινούργια πόλη που αναπτύσσεται στο βάθος της εικόνας. Σε πρώτο πλάνο ο περίπατος της Αρβανιτιάς, που καταλήγει στις παλιές εγκαταστάσεις του ΕΟΤ – στο πίσω μέρος του λόφου – και οι πρόσφατες ξενοδοχειακές μονάδες στην κορυφή της Ακροναυπλίας.

Η παλιά πόλη του Ναυπλίου, κτισμένη στη βραχώδη χερσόνησο της Ακροναυπλίας, στη σκιά του απόκρημνου και επιβλητικού βράχου του Παλαμηδιού, έχει μορφή απόλυτα καθορισμένη από το ανάγλυφο του εδάφους του χώρου ανάπτυξής της, από τα αμυντικά έργα που κατά καιρούς ορθώθηκαν για την προστασία της (βλ. Εικόνα 1),και από τη μεταβαλλόμενη χρονικά οριογραμμή της παραλίας. Η σχέση του οικιστικού συνόλου με το ήρεμο στοιχείο της θάλασσας του Αργολικού κόλπου και η σημαντική παρουσία της νησίδας Μπούρτζι (βλ. Εικόνα 2), συνθέτουν μία ισχυρή και  μοναδική εικόνα, που διαφοροποιείται κάθε φορά ανάλογα με το σημείο παρατήρησης.

Οι ιστορικοί σταθμοί της ζωής της πόλης χαρακτηρίζουν την εικόνα της (βλ. αεροφωτογραφία). Η αρμονική συνύπαρξη οχυρώσεων, μνημείων και αξιόλογων κτισμάτων διαφόρων εποχών, μαζί με μία σειρά ιστορικών και φυσικών στοιχείων και ένα σχεδόν απόλυτα διατηρημένο διαχρονικά δίκτυο δρόμων και ελεύθερων χώρων, συνθέτουν ένα μοναδικό αστικό σύνολο, με ισχυρό χαρακτήρα.

Πρώτος πυρήνας οικιστικής ανάπτυξης στο χώρο, από τους προϊστορικούς χρόνους, είναι ο λόφος της Ακροναυπλίας (βλ. τις ζώνες οικιστικής ανάπτυξης στο Σχήμα 1). Η πρώτη ζώνη εκτείνεται από την Ακροναυπλία μέχρι τις οδούς Σταϊκοπούλου - Πλαπούτα, όριο της ακτής κατά τον Μεσαίωνα, σε μία περιοχή με αρκετά έντονη κλίση. Χαρακτηρίζεται από την ελεύθερη χάραξη των δρόμων και την προσαρμογή τους στις έντονες κλίσεις του εδάφους. Τα κτίσματα, απόλυτα προσαρμοσμένα στις κλίσεις αυτές (βλ. Εικόνα 3), είναι μικρής κυρίως κλίμακας και λαϊκού ως επί το πλείστον χαρακτήρα, ελεύθερα τοποθετημένα στο χώρο. Η ομοιογένεια της ζώνης διακόπτεται από κάποια μεγαλύτερα, ενετικής ή οθωμανικής εποχής, δημόσια ή θρησκευτικά κτίρια (βλ. Εικόνα 4). Οι παλαιότερες πλατείες της πόλης –του Αγίου Σπυρίδωνα και του Αγίου Γεωργίου (βλ. Εικόνα 5) –, με μεσαιωνικά χαρακτηριστικά σχεδόν αμετάβλητα μέχρι σήμερα, χαρακτηρίζουν την πρώτη αυτή ζώνη ανάπτυξης της πόλης.

Η δεύτερη ζώνη επέκτασης της πόλης (βλ. Σχήμα 1), παράλληλη με την πρώτη, ορίζεται μεταξύ των αξόνων Σταϊκοπούλου – Πλαπούτα και της Λεωφόρου Αμαλίας, και ταυτίζεται με το επιθαλάσσιο ενετικό τείχος της περιόδου 1686-1715. Το έδαφος εδώ είναι λιγότερο επικλινές και το ύφος της περιοχής περισσότερο αστικό. Τα κτίρια της ζώνης αυτής, κτισμένα σε συνεχές σύστημα, εμφανίζουν κάποιες αρχές τυπικότητας και ενίοτε και νεοκλασικά χαρακτηριστικά στις όψεις τους. Τα σημαντικότερα δημόσια ή θρησκευτικά κτίρια ενετικής και οθωμανικής εποχής, βρίσκονται σε αυτή τη ζώνη. Ιδιαίτερα σημαντική στην ενδιάμεση αυτή ζώνη είναι η πλατεία Συντάγματος (βλ. Εικόνες 6 και 7), στην οποία καταλήγει αξονικά η οδός Βασιλέως Κωνσταντίνου, γνωστή ως “ο μεγάλος δρόμος”. Το σημερινό της σχήμα διαμορφώθηκε μετεπαναστατικά.

Η τρίτη ζώνη ορίζεται μεταξύ της Λεωφόρου Αμαλίας και της θάλασσας. Το έδαφος εδώ είναι οριζόντιο και οι δρόμοι στενοί, με χάραξη απόλυτα κανονική που οφείλεται σε μετεπαναστατικά ρυμοτομικά σχέδια (1828 – 1834). Το σύστημα διανομής των οικοπέδων είναι σχεδόν απόλυτα κανονικό και το σύστημα δόμησης συνεχές. Η τελευταία αυτή ζώνη διακρίνεται από μία σχεδόν απόλυτη τυπικότητα τόσο στον πολεοδομικό ιστό, όσο και στα κτίριά της. Ο παραλιακός δρόμος της πόλης, που αποτελεί και το όριό της προς τη θάλασσα, και η πλατεία Φιλελλήνων, η τελική μορφή των οποίων διαμορφώθηκε κατά τον 20ο αιώνα, αποτελούν τους βασικότερους ελεύθερους δημόσιους χώρους στο τμήμα αυτό της πόλης.

Η κατεδάφιση των τειχών της πόλης, μαζί με μία σειρά μεταβολών του τελευταίου μισού του 20ού αιώνα, καθόρισαν σημαντικά τη σημερινή της εικόνα. Το πρώτο “Ξενία”, που κατασκευάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του '60 στο ανατολικό άκρο της Ακροναυπλίας, και οι νέες κατασκευές ξενοδοχείων στις αρχές της δεκαετίας του '70 στη θέση του στρατώνα του Καποδίστρια, είναι οι σημαντικότερες από αυτές. Ένα ρήγμα που δημιουργήθηκε στο τείχος της Ακροναυπλίας οδήγησε στην κατασκευή μπετονένιων αντηρίδων αντιστήριξής του, μια σημαντική αλλοίωση της εικόνας τής πόλης, η οποία ολοκληρώθηκε με την κατεδάφιση των παλιών φυλακών (βλ. Εικόνα 8) και την κατασκευή των νέων ξενοδοχείων την εποχή της δικτατορίας.

Δραστικές αλλαγές έχουν πραγματοποιηθεί και στην πλατεία Συντάγματος, όπου αρκετά από τα παλαιά κτίρια έχουν αντικατασταθεί από νεότερα, ενώ η νεοκλασική χάραξη του 19ου αιώνα, με τον περιμετρικό της πλατείας δρόμο, έδωσε τη θέση της σε μια νέα διαμόρφωση με αναφορές στο μεσαιωνικό παρελθόν της.

Στη ζώνη της παραλίας, σημαντικότερες μεταβολές αποτελούν η ανέγερση του ξενοδοχείου “Αμφιτρύωνας”, που κτίσθηκε στη θέση παλαιότερων κτιρίων, και το σχολικό συγκρότημα που κτίσθηκε στη θέση ενετικού προμαχώνα.

Η παλιά πόλη σήμερα καλύπτεται νομοθετικά με μία σειρά διαταγμάτων προστασίας. Αρκετές παρεμβάσεις ανάπλασης έχουν πραγματοποιηθεί στο δημόσιο χώρο και ιστορικά κτίρια έχουν αποκατασταθεί για να στεγάσουν νέες χρήσεις. Εντούτοις, συχνά παρατηρούνται ανεπιτυχείς εργασίες “αποκατάστασης” και αλλαγές χρήσης “διατηρητέων” κτιρίων που αλλοιώνουν τα χαρακτηριστικά τους.

Παράλληλα, στην παλιά πόλη παρατηρείται υπερσυγκέντρωση δραστηριοτήτων αναψυχής και τουριστικού εμπορίου που δημιουργούν κυκλοφοριακή ένταση, φορτίζουν υπερβολικά τον δημόσιο χώρο και απομακρύνουν τους μόνιμους κατοίκους. Κι αυτό, τη στιγμή που η ευρύτερη πόλη διαθέτει σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία και περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν πόλο έλξης και αναψυχής τόσο των κατοίκων όσο και των επισκεπτών και χώρο απορρόφησης των πιέσεων που δέχεται η παλιά πόλη.

Τελικά, η σημερινή φυσιογνωμία της παλιάς πόλης προκύπτει από το συνδυασμό των χαρακτηριστικών των μεσαιωνικών πόλεων (με τη γραφικότητα του τοπίου, την ελεύθερη χάραξη των δρόμων, τα ελεύθερα τοποθετημένα μέσα στον πολεοδομικό ιστό μνημεία και τις μεσαιωνικές πλατείες) με την εικόνα των νεότερων πόλεων του 19ου αιώνα (βλ. Σχήμα 1) που επαναφέρουν το κλασικό μοντέλο των ορθογωνικών χαράξεων και των κλασικιστικών χαρακτηριστικών των κτιρίων. Η πόλη έχει ενσωματώσει – ως κάποιο βαθμό – τις σημαντικές μεταβολές του 20ού αιώνα που έχουν πραγματοποιηθεί κυρίως στα σημεία που προαναφέρονται, και σε μεγάλο βαθμό διατηρεί τον ιστορικό της χαρακτήρα.

E.M.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Καρδαμίτση – Αδάμη, M. (1994) "Οι πλατείες του Ναυπλίου", Πρακτικά Συνεδρίου “Νέες πόλεις πάνω σε παλιές. Το παράδειγμα της Σπάρτης”, Σπάρτη, σσ. 247 - 259

Καρδαμίτση – Αδάμη, M. (1996) "Η παλιά πόλη. Η διαμόρφωσή της από την ενετοκρατία έως και την ενετική περίοδο", Επτά Ημέρες –  Καθημερινή, σσ. 22 – 26.

Καρούζου, Σ. (1979) Tο Ναύπλιο, Aθήνα.

Μαΐστρου, Ε. (1993) "Σχεδιασμός πολιτιστικού δικτύου σε ιστορικά κέντρα πόλεων. Η περίπτωση του Ναυπλίου", Πρακτικά Συνεδρίου “Τουρισμός και μνημεία. Πολιτιστικός τουρισμός”, Αθήνα: Τ.Ε.Ε, σσ. 86 – 87.

Μαΐστρου, Ε. (1994) "Προστασία και αναβάθμιση ιστορικών πόλεων. Προβλήματα εφαρμογής. Το παράδειγμα του Ναυπλίου", Πρακτικά Συνεδρίου “Νέες πόλεις πάνω σε παλιές. Το παράδειγμα της Σπάρτης”, Σπάρτη, σσ. 241 – 246.

Μαΐστρου, Ε. (1996) "Ναύπλιο. Μοναδική αρχιτεκτονική, μνημεία και ιστορικά κτίρια", Επτά Ημέρες – Καθημερινή, σσ. 27 - 30.

Maistrou, E. (2006) "Analysis of Urban Patterns in Historic Settlements, as basis for their Conservation and Planning", Drdácký, M. (ed.) European Research on Cultural Heritage. State-of-the-Art Studies, vol. 4, ARCCHIP, pp. 233 – 237.

Τσακόπουλος, Π. (1986) L’ urbanisme dans le Pelponnese au XIXe siecle. De la ville otomane a la ville neohellenique, doctorat de 3me cycle, Paris.