Πάτρα, η πόλη-λιμάνι

Στην αεροφωτογραφία παρουσιάζεται η κεντρική περιοχή της Πάτρας και το λιμάνι. Σε πρώτο πλάνο κυριαρχεί ο λόφος της Αρόης, με τον ερειπωμένο όγκο του φράγκικου κάστρου που αποτέλεσε ιστορικά το επίκεντρο της οικιστικής ανάπτυξης μέχρι τη σύγχρονη επέκταση της πόλης προς τη θάλασσα τον 19ο αιώνα. Γύρω από το κάστρο αναπτύσσεται η παλιά πόλη (Άνω Πόλη) και εδώ βρίσκονται και τα σημαντικότερα αρχαιολογικά μνημεία. Το τοπίο της Πάτρας συμπληρώνεται στο βάθος του Πατραϊκού κόλπου από την ακτογραμμή της Στερεάς Ελλάδας, όπου εξέχουν οι όγκοι των βουνών της Ρούμελης, η Παλιοβούνα και η Βαράσοβα, και η γραμμή του ορίζοντα προς το Ιόνιο πέλαγος.

Χτισμένη στο βορειοδυτικό άκρο της Πελοποννήσου, σε ευνοϊκή γεωγραφική θέση στο βάθος του Πατραϊκού κόλπου, η Πάτρα σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής της εξέλιξης είναι στραμμένη προς τη Δύση. Η πρωτεύουσα του νομού Αχαΐας είναι η τρίτη σε πληθυσμό πόλη της Ελλάδας, με περίπου 195.000 κατοίκους στο ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα Πατρών σύμφωνα με την απογραφή του 2001.

Η περιοχή των Πατρών κατοικείται συνεχόμενα από τον 10ο αιώνα π.Χ. και ήδη από τη ρωμαϊκή περίοδο μετατρέπεται σε στρατιωτικό, εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο με μεγάλο για την εποχή πληθυσμό, οργανωμένη οικιστική ανάπτυξη και σημαντικά δημόσια κτίρια και υποδομές (αγορά, το ωδείο του Νέρωνα, αμφιθέατρο, υδραγωγείο κ.ά.), ερείπια των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. Στη διάρκεια του 19ου αι. η Πάτρα, λόγω της γεωγραφικής της θέσης και της ανάπτυξης του λιμανιού, εξελίσσεται σε βασικό διαμετακομιστικό κέντρο και στον κύριο συγκοινωνιακό κόμβο της Ελλάδας με τη Δύση, την Ιταλία, τη Μασσαλία και τα Ιόνια νησιά. Η σημερινή οικιστική ανάπτυξη γίνεται κυρίως κατά μήκος του παραλιακού άξονα Βορρά - Νότου και πιο πρόσφατα προς την ενδοχώρα, νοτιοανατολικά.

Η πόλη είναι γνωστή για το ορθοκανονικό ρυμοτομικό σχέδιο του κέντρου της, σχεδιασμένο από τον μηχανικό του γαλλικού στρατού Σταμάτη Βούλγαρη το 1829 (βλ. Εικόνα 1). Το αρχικό σχέδιο υπέστη αρκετές τροποποιήσεις (βλ. Εικόνες 2 και 3) και τελικά αυτό που εφαρμόστηκε αποτυπώνεται στο παλιότερο ρυμοτομικό σχέδιο του αρχείου Πατρών το 1958 από τον Σπ. Τζέτζο.

Χαρακτηριστικό στοιχείο της πόλης είναι η διάκριση σε Άνω και Κάτω Πόλη και οι μεγάλες σκάλες που τις ενώνουν, οι παρόδιες στοές (βλ. Εικόνα 4), που προβλέπονται από το σχέδιο του Βούλγαρη και έχουν υλοποιηθεί σε μεγάλο μέρος του κέντρου, και οι κάθετοι δρόμοι προς τη θάλασσα που μαζί με την Παλιοβούνα και τη Βαράσοβα αποτελούν σταθερά στοιχεία προσανατολισμού (βλ. Εικόνα 5). Στην Άνω Πόλη εγκαθίστανται οι χαμηλότερες εισοδηματικές τάξεις και χτίζονται σπίτια πιο απλά, λαϊκά, ενώ στην Κάτω Πόλη εγκαθίστανται σταδιακά οι πιο εύπορες τάξεις υιοθετώντας τον νεοκλασικισμό για την προβολή τους. Πολλά δημόσια κτίρια σχεδιάστηκαν από επώνυμους αρχιτέκτονες της εποχής, όπως το Δημοτικό Θέατρο από τον Ερν. Τσίλερ, το Δημοτικό Νοσοκομείο από τον Θεόφ. Χάνσεν, ο παλαιός ναός του Αγίου Ανδρέα από τον Λυσ. Καυτατζόγλου κ.ά.

Οι έκτακτες οικιστικές ανάγκες που προκύπτουν μετά το 1922 οδηγούν στη χωρίς σχεδιασμό επέκταση της πόλης. Η παρεμβολή του πολέμου, η αύξηση του πληθυσμού, οι νέες συνθήκες ζωής οδηγούν στη μεταπολεμική οικοδομική έκρηξη με δραματική αύξηση των συντελεστών δόμησης και μαζική ανέγερση πολυκατοικιών.

Το λιμάνι έπαιξε και παίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή της πόλης. Η περίοδος ακμής του σταφιδεμπορίου και των εξαγωγών τον 19ο αι. και μέχρι τις αρχές του 20ού, καθόρισε την οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής των Πατρών. Εκείνη την περίοδο, εκτός από το εμπόριο αναπτύσσεται παράλληλα μικρής κλίμακας βιομηχανία με οινοποιία και αλευροβιομηχανίες, συνεισφέροντας στη γρήγορη οικονομική και πολιτισμική άνθιση. Η διάνοιξη του Ισθμού και η κρίση της σταφίδας (που είχε μετατραπεί σε μονοκαλλιέργεια) αποτέλεσαν πλήγματα που συντέλεσαν στη φθίνουσα πορεία της δραστηριότητας του λιμανιού.

Στις αρχές του 20ού αιώνα αναπτύσσεται σημαντικά η βιομηχανία, με νέα εργοστάσια σε κλάδους καταναλωτικών προϊόντων (νηματουργεία, εριουργεία, πλεκτήρια, βυρσοδεψεία, βαφεία). Η εσωτερική μετανάστευση από την ορεινή Πελοπόννησο, όπως επίσης και η εγκατάσταση των περίπου 12.000 προσφύγων από τη Μικρασία προσφέρουν φτηνά εργατικά χέρια. Η Πάτρα λόγω της αστικής και βιομηχανικής της παράδοσης αποτέλεσε πεδίο ενδυνάμωσης της νέας αστικής τάξης που προώθησε την εγκαθίδρυση ενός σύγχρονου “δυτικού” κράτους, καθώς και σημαντικό χώρο ανάπτυξης των πρώιμων σοσιαλιστικών και αναρχικών ιδεών. Έκτοτε, εκτός από την περίοδο των πολέμων, η ανάπτυξη της Πάτρας είναι συνεχής. Τη δεκαετία 1950-'60 ιδρύεται η βιομηχανική ζώνη και η βιομηχανία-βιοτεχνία παρουσιάζει ανοδική πορεία με εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων και νέες μονάδες όπως της Μίσκο και της Pirelli, καθώς και πλήθος μεταποιητικών βιοτεχνιών.

Μετά την αποβιομηχάνιση στη δεκαετία του 1980, η πόλη προσανατολίζεται στον τομέα των υπηρεσιών, τα παλαιά εργοστάσια μετατρέπονται σε εμπορικά κέντρα και το εμπόριο μετακινείται στις παρυφές της πόλης (βλ. Εικόνα 6). Σημαντικό ρόλο εξακολουθούν να παίζουν η συνεχής ανάπτυξη του λιμανιού και τα οφέλη από τη ναυτιλιακή δραστηριότητα (βλ. Εικόνες 7 και 8). Εκτός όμως από την εμπορική και επιβατική δραστηριότητα, πρέπει να σημειώσουμε ότι το λιμάνι της Πάτρας είναι σήμερα κόμβος της διεθνικής μετανάστευσης προς την Ευρώπη. Για τους μετανάστες, η νεότερη επέκταση του λιμανιού προς βορρά, όπου βρίσκεται η πύλη 7, είναι η κυριότερη “πύλη προς τη Δύση”.

Η ίδρυση του Πανεπιστημίου Πατρών το 1966, του ΤΕΙ το 1974 και του Πανεπιστημιακού Περιφερειακού Γενικού Νοσοκομείου Πατρών στο Ρίο, μαζί με την ανάπτυξη του λιμανιού, αποτελούν τους βασικούς οικονομικούς πυλώνες της πόλης. Τα συγκοινωνιακά έργα που κατασκευάστηκαν ή προγραμματίζεται να κατασκευαστούν, αναβαθμίζουν την πόλη σε κεντρικό κόμβο της δυτικής Ελλάδας και εντείνουν τις τάσεις προαστικοποίησης (βλ. Εικόνα 9).

Η Πάτρα ήταν το 2006 Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, με ένα σημαντικό πρόγραμμα αναβάθμισης παλιότερων χρήσεων και ανάπτυξης νέων πολιτιστικών πόλων που δυστυχώς έμεινε ημιτελές. Παρ' όλα αυτά η πόλη δεν έχει πάψει να αναπολεί τα “περασμένα μεγαλεία”, διατηρεί την αστικότητά της και τις γιορτές του καρναβαλιού (βλ. Εικόνα 10) και στις αρχές του 21ου αιώνα εξακολουθεί να αναζητά νέα ταυτότητα και αναπτυξιακή κατεύθυνση.

Χ.Κ. και Δ.Σ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Θωμόπουλος, Σ. (1950) Ιστορία της πόλεως των Πατρών από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1821, β’ εκδ., Επιμ. Κ.Ν. Τριανταφύλλου, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις.

Λαδάς, Β. (2008) Μουσαφεράτ, οι χίλιες και μια νύχτες ενός καταυλισμού προσφύγων, Αθήνα: Futura.

Λάζαρης, Β. (1986) Πολιτική ιστορία της Πάτρας, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις.

Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Χ. (1991) Εξέλιξη του σχεδίου πόλεως Πατρών, Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις.

Πάτρα 2006, Τεύχος Πολιτιστικής Πρωτεύουσας “Μελέτη για τη χωροθέτηση και επιλογή παρεμβάσεων κ.λπ. προς εκτέλεση των αναγκαίων έργων για τη σύνταξη φακέλου τεκμηρίωσης της υποψηφιότητας της πόλεως των Πατρών προς ανάληψη του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το έτος 2006”.

“Πάτρα: η πόλις-λιμάνι”, από τη σειρά Ιστορικά της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, τ. 119, 24 Ιανουαρίου 2002.

Συλλογικός τόμος (2005) Πάτρα, από την αρχαιότητα έως σήμερα, Υπό την αιγίδα της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης “Πάτρα 2006”, Αθήνα: Κότινος Α.Ε.

Τριανταφύλλου, Κ.Ν. (1959) Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών. Ιστορία της πόλεως και επαρχίας Πατρών από της αρχαιότητος έως σήμερον κατά αλφαβητικήν ειδολογικήν κατάταξιν, α’ εκδ, Πάτρα.