Το βιομηχανικό τοπίο της "Αλουμίνιον της Ελλάδος" / Pechiney

Στην αεροφωτογραφία του κόλπου του Αγίου Νικολάου – από νότο προς βορρά – διακρίνονται δεξιά το εργοστάσιο της Pechiney και αριστερά στο βάθος ο οικισμός των εργαζομένων “Άσπρα Σπίτια”. Στο τοπίο δεσπόζουν οι απόκρημνοι και διαβρωμένοι ορεινοί όγκοι του όρους Κίρφη, πλούσιοι σε μεταλλεύματα. Η εικόνα ολοκληρώνεται με τις χιονισμένες κορφές του Παρνασσού.

Στις 8 Απριλίου 1963 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος του εργοστασίου της Αλουμίνιον της Ελλάδος (ΑτΕ), θυγατρικής εταιρίας της γαλλικής Pechiney (Πεσινέ). Χωροθετήθηκε στην παράκτια περιοχή του Αγίου Νικολάου Βοιωτίας (βλ. Εικόνα 1), σε μια έκταση περίπου 1.000 στρεμμάτων, ακολουθώντας το κλασικό βεμπεριανό κριτήριο χωροθέτησης – αυτό της γεωγραφικής εγγύτητας με την πρώτη ύλη, τον βωξίτη, που είναι άφθονος στην ευρύτερη περιοχή (βλ. Εικόνα 2). Η παροχή φθηνής γης (μέσω αναγκαστικής απαλλοτρίωσης υπέρ της εταιρίας και δευτερευόντως με άμεση αγορά γης) και η παράκτια θέση, αποτέλεσαν δύο ακόμη ισχυρούς χωροθετικούς παράγοντες.

Ο κλάδος του αλουμινίου ελέγχεται παγκοσμίως από έναν μικρό αριθμό πολυεθνικών επιχειρήσεων, ανάμεσα στις οποίες η γαλλική Pechiney κατέχει σημαντική θέση (τέταρτη στον κόσμο σε παραγωγή πρωτογενούς αλουμινίου). Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 η Pechiney, στο πλαίσιο μιας πολιτικής αποκέντρωσης της παραγωγής σε χώρες χαμηλού κόστους ενέργειας, γης, εργασίας και πρώτης ύλης (βωξίτη), εγκαταστάθηκε και στην Ελλάδα, δημιουργώντας μια ολοκληρωμένη μονάδα παραγωγής αλουμίνας και αλουμινίου (“Αλουμίνιον της Ελλάδος” - ΑτΕ). Το πρόβλημα της τροφοδοσίας με φθηνή ηλεκτρική ενέργεια ήταν κρίσιμης σημασίας. Η υπογραφή της σχετικής σύμβασης έγινε τον Αύγουστο του 1960, έπειτα από μια περίοδο εντατικών διαβουλεύσεων των εκπροσώπων της εταιρείας με στελέχη της τότε κυβέρνησης (Ε.Ρ.Ε.) και της ΔΕΗ, για τη δυνατότητα μακροχρόνιας (επί 50 χρόνια) τροφοδότησης του εργοστασίου της ΑτΕ με μεγάλες ποσότητες ηλεκτρικής ενέργειας σε σταθερή, χαμηλή τιμή.

Η σύμβαση αυτή χαρακτηρίστηκε από το σύνολο της τότε αντιπολίτευσης (Κέντρο και Αριστερά) ως αποικιοκρατικού τύπου, μια σύμβαση που ακολουθούσε ένα πρότυπο εξαρτημένης ανάπτυξης. Οι αντιρρήσεις δεν αφορούσαν το απόλυτο ύψος της τιμής του ρεύματος, αλλά το ότι η παροχή στο ξένο βιομηχανικό κεφάλαιο μεγάλων μεγεθών ενέργειας για εκτεταμένο χρονικό διάστημα και σε χαμηλή τιμή θα υποθήκευε το ενεργειακό – και, κατ’ επέκταση, το αναπτυξιακό – μέλλον της Ελλάδας, μιας χώρας φτωχής σε ενεργειακές πηγές. Οι οξύτατες κοινωνικές και πολιτικές αντιδράσεις οδήγησαν τελικά σε νέο κύκλο διαπραγματεύσεων για την αναθεώρηση της αρχικής σύμβασης. Το πεδίο αντιπαράθεσης θα παρέμενε ανοικτό μέχρι το 1993, οπότε υπογράφηκε η τελευταία σύμβαση της εταιρίας με το ελληνικό δημόσιο.

Η βασική δομή της παραγωγικής αλυσίδας είναι: βωξίτης → αλουμίνα → πρωτόχυτο αλουμίνιο. Σε επίπεδο εργοστασιακών υποδομών πραγματοποιήθηκαν σημαντικές επενδύσεις που απέβλεπαν στην καθετοποίηση της παραγωγής και την ανάπτυξη εσωτερικών οικονομιών κλίμακας. Έτσι, στο βιομηχανικό συγκρότημα περιελήφθη ολοκληρωμένη μονάδα παραγωγής αλουμίνας, εργοστάσιο ανόδων, μονάδες ηλεκτρόλυσης, τμήμα ασβέστη, χυτήριο, λιμάνι μεταφοράς υλικών και μετάλλου, υποσταθμός ηλεκτρικής ενέργειας, συνεργείο οχημάτων κ.λπ. (βλ. Εικόνες 3 και 4). Για τον έλεγχο των εισροών πρώτης ύλης, αλλά και για τον αποκλεισμό πιθανών ανταγωνιστών, η ΑτΕ εξαγόρασε μια μεταλλευτική επιχείρηση βωξίτη και υπέγραψε μακροχρόνιες συμβάσεις με δυο ακόμη.

Η παραγωγή αλουμίνας και αλουμινίου της ΑτΕ υπήρξε ανοδική μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 (παγκόσμια ενεργειακή κρίση), οπότε ο κλάδος μπαίνει σε μια παρατεταμένη φάση ύφεσης και αναδιάρθρωσης. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 και για τα επόμενα 20 χρόνια, η παραγωγή αλουμίνας παραμένει στάσιμη, για να αρχίσει να ανακάμπτει σταδιακά στη συνέχεια, ενώ η παραγωγή αλουμινίου κυριολεκτικά καθηλώνεται στα ίδια σχεδόν επίπεδα (βλ. Σχήμα 1). Η εξέλιξη του όγκου πωλήσεων αλουμίνας και αλουμινίου της ΑτΕ κατά την ίδια περίοδο γνωρίζει έντονες διακυμάνσεις (βλ. Σχήμα 2). Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μετά οι πωλήσεις αλουμίνας εξακολουθούν να παρουσιάζουν σημαντικές, γενικά ανοδικές διακυμάνσεις - ενώ αυτές του αλουμινίου παρουσιάζουν στασιμότητα. Η σχετικά πρόσφατη συγχώνευση του ομίλου Pechiney με την καναδική πολυεθνική ALCAN ενεργοποιεί μια αναδιανομή ρόλων και καταμερισμών τόσο στα εσωτερικά όσο και στα εξωτερικά δίκτυα της πολυεθνικής, στο πλαίσιο των στρατηγικών αναδιάρθρωσής της. Από το 2005 η ΑτΕ είναι μέλος του “Ομίλου Μυτιληναίος”  και απασχολεί σήμερα περίπου 2.000 εργαζόμενους.

Επειδή η εγκατάσταση της μεγάλης αυτής βιομηχανίας βρισκόταν μακριά από τους υφιστάμενους οικισμούς, η ΑτΕ κατασκεύασε ιδιωτικό εργατικό οικισμό, τα Άσπρα Σπίτια, σε σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη (βλ. Σχήμα 3 & Εικόνες 5 και 6). Ακολουθώντας τα υποδείγματα των ευρωπαϊκών “factory towns” του 19ου αιώνα, αλλά και των ελληνικών του Λαυρίου και του Δομοκού της ίδιας εποχής, ο οικισμός αναπτύχθηκε σε μια έκταση 612 στρεμμάτων σε τέσσερις φάσεις, με οργανωμένη δόμηση, εμπορικό κέντρο και κοινόχρηστες υπηρεσίες. Σήμερα τα Άσπρα Σπίτια είναι μια κωμόπολη με 2.600 κατοίκους, χωρίς ιδιαίτερα πολεοδομικά προβλήματα, και περιλαμβάνει 1.072 κατοικίες (115.000 τ.μ.), 30 εμπορικά καταστήματα και υπηρεσίες κοινής ωφέλειας (15.500 τ.μ.), ασφαλτοστρωμένο οδικό δίκτυο (70.154 τ.μ.), πλατείες (30.215 τ.μ.) και παιδικές χαρές (6.120 τ.μ.). Επιπλέον, ο οικισμός διαθέτει βιολογικό σταθμό επεξεργασίας λυμάτων, δίκτυο ύδρευσης και φωτισμού, εκτεταμένες ζώνες πρασίνου καθώς και χώρους άθλησης.

Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της λειτουργίας του εργοστασίου της ΑτΕ  είναι σοβαρές και έχουν κατά καιρούς δημιουργήσει εντάσεις ανάμεσα στην εταιρεία και την τοπική κοινωνία. Οι επιπτώσεις προέρχονται κυρίως από: έκλυση προϊόντων καύσης πετρελαίου και κυρίως διοξειδίου του θείου (SO₂), σκόνη βωξίτη, λεπτόκοκκη σκόνη αλουμίνας, απόρριψη λάσπης βωξίτη στη θάλασσα, έκλυση αερίων φθοριούχων προϊόντων (κυρίως υδροφθορίου) κατά την ηλεκτρόλυση του αλουμινίου, και έκλυση καυσαερίων χυτηρίων και καμίνων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι λόγω της ρύπανσης της ατμόσφαιρας με φθοριούχα αέρια είχαν παρατηρηθεί θάνατοι αιγοπροβάτων στην περιοχή. Παρά τις τεχνολογίες αντιρρύπανσης που αναγκάστηκε να υιοθετήσει η εταιρία, ακόμα και σήμερα τα φθοριούχα αέρια εξακολουθούν να αποτελούν μια σημαντική πηγή ρύπανσης στην ευρύτερη περιοχή.

Η.Κ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Dokopoulou, E. (1985) Foreign Investments in Manufacturing in Greece. Linkages and Spatial Impacts, Ph.D. thesis, University of London, London.

Doray, P. (1989) Formation et mobilisation industrielle. Le cas d’Aluminium Pechiney, Lille: Universite de Lille III (mimeo).

Κοντόπουλος, Α., Κουλουμπής, Ν., Κομνίτσας, Κ. (1987) "Η βιομηχανία βωξίτη - αλουμίνας - αλουμινίου. Ελληνικές και διεθνείς προοπτικές εξέλιξης", Ορυκτός Πλούτος, τ. 50, σσ. 9-18.

Κωστής, Κ. (1999) Ο μύθος του ξένου ή η Pechiney στην Ελλάδα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Ράπτη, Θ. (2004) Γεωγραφικά δίκτυα πολυεθνικών βιομηχανικών επιχειρήσεων: H περίπτωση της Pechiney στην Ελλάδα, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη.

Ράπτη, Θ., Κουρλιούρος, Η. (2004) "Η διαλεκτική παγκόσμιου - τοπικού μέσω των βιομηχανικών δικτύων: Η περίπτωση της Pechiney στην Ελλάδα", Πρακτικά 7ου Πανελλήνιου Γεωγραφικού Συνεδρίου, τόμ. Ι, Μυτιλήνη, 14 - 17 Οκτωβρίου, Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου - Ελληνική Γεωγραφική Εταιρεία, σσ. 626-36.