Το μεσαιωνικό αστικό τοπίο της πόλης της Ρόδου

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται η σημερινή πόλη της Ρόδου με τον πυρήνα της μεσαιωνικής πόλης στο μέσον γύρω από το εμπορικό λιμάνι. Τις μεσαιωνικές οχυρώσεις και τη χερσαία τάφρο περιβάλλει το περιμετρικό πάρκο και οι νεότερες συνοικίες, τα "μαράσια", της Ρόδου. Στο πρώτο πλάνο στα νότια της παλιάς πόλης βρίσκονται τα νεότερα στάδια της πολεοδομικής επέκτασης. Στα δυτικά και στην πλαγιά του Μόντε Σμιθ κάτω από την αρχαία Ακρόπολη εκτείνεται η νεότερη συνοικία. Βορειότερα βρίσκεται το σύγχρονο εμπορικό κέντρο γύρω από το λιμάνι της μαρίνας στο Μανδράκι. Ακόμα βορειότερα προεκτείνεται η τουριστική περιοχή με τα ξενοδοχεία και το ενυδρείο στο άκρο, που την περιβάλλουν οι βοτσαλωτές παραλίες.

Η γεωγραφική θέση της Ρόδου, πάνω στο "θαλάσσιο σταυροδρόμι" της ανατολικής Μεσογείου υπήρξε καθοριστική από την ίδρυσή της, το 408 π.X. Η συνάντηση διαφορετικών πολιτισμών σ’ όλη την ιστορική της διαδρομή δημιούργησε μια ξεχωριστή αρχιτεκτονική φυσιογνωμία. Στη δομή του σύγχρονου πολεοδομικού ιστού είναι φανερά τα ίχνη του δυναμικού σχεδιασμού του ιπποδάμειου ρυμοτομικού συστήματος της αρχαίας πόλης. H διαπλάτυνση της αρχαίας οδού P31 (οι σημερινές οδοί Λάχητος και Αγίου Φανουρίου) και η μετατροπή της σε κύριο άξονα cardo, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, με εκατέρωθεν επιβλητικές στοές, έρχεται να τονίσει την προϋπάρχουσα λειτουργία της Αγοράς. O ίδιος άξονας φαίνεται πως διατηρεί το δυναμισμό του στον παλαιοχριστιανικό πολεοδομικό ιστό αλλά και στην βυζαντινή πόλη από τη χωροθέτηση βασιλικών και άλλων δημοσίων κτιρίων και πιθανώς στη βυζαντινή Ρόδο να λειτουργούσε ως μέση οδός. H ενίσχυση ωστόσο του ρόλου μιας κάθετης εμπορικής οδού, της σημερινής Σωκράτους, κατά την ιπποτοκρατία, δείχνει ότι ο χώρος αυτός θα πρέπει να φιλοξενούσε πάντα κεντρικές λειτουργίες της πόλης.

H μεσαιωνική πόλη οργανώθηκε με πυρήνα το χώρο της Αγοράς και γύρω από το εμπορικό λιμάνι από τον 7ο αιώνα (βλ. Εικόνες 1, 2 και 3). Τα τμήματα της ισχυρής οχύρωσης του βυζαντινού κάστρου, της άνω πόλης, τα οποία σώζονται στα τείχη του Kολλάκιου και στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου, στην ακρόπολη, και εκτείνονται προς τα νότια, περικλείοντας τη βυζαντινή πόλη, την κάτω πόλη (το Μπούργκο της ιπποτοκρατίας), αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα παραδείγματα στο χώρο του Αιγαίου.

Ευτύχημα αποτελεί η διατήρηση ολόκληρης της μεσαιωνικής πόλης μαζί με τις οχυρώσεις της και πολλά μνημεία της ιπποτικής περιόδου (1310-1522). Το μοναστηριακό συγκρότημα, το couvent, του τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Iωάννη των Ιεροσολύμων, στεγάσθηκε αρχικά στο δυτικό τμήμα του Κολλάκιου, ή βυζαντινού κάστρου, που οχυρώθηκε προς τα ανατολικά με ένα ενδιάμεσο ασθενές τείχος με κέντρο το καθολικό, και στο βορειοδυτικό, πιο οχυρωμένο τμήμα του, οργανώθηκε το Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου (βλ. Εικόνα 4). H οδός Ιπποτών, κύριος άξονας του Kολλάκιου, συνέδεε τον καθεδρικό ναό με το παλάτι και την κοινοβιακή εκκλησία του Αγίου Iωάννη και τα δύο οχυρωμένα τμήματα μέσω πύλης στο ύψος των καταλυμάτων της Ισπανίας και της Προβηγκίας. Στο οχυρωμένο Μπούργκο, όπως διαμορφώθηκε μετά από συνεχείς επεκτάσεις και μετατροπές η βυζαντινή πόλη κατά τον 14ο και 15ο αιώνα, βρίσκονταν οι κατοικίες των αστών, οι εκκλησίες και οι συναγωγές (βλ. Εικόνα 5). H περιοχή έξω από το νότιο τείχος του Kολλάκιου, εκτός από χώρος αμυντικής ζώνης, οργανώθηκε και ως χώρος κεντρικών λειτουργιών της πόλης και υπαίθρια αγορά. Μετά τις καταστροφές από την πολιορκία των Τούρκων το 1480 και το σεισμό του 1481, η πόλη ανοικοδομήθηκε συστηματικά, με κτίρια υστερογοτθικού και αναγεννησιακού ρυθμού με τοπικά ροδίτικα μορφολογικά χαρακτηριστικά (Εικόνες 6 και 7). H χάραξη των μεσαιωνικών οχυρώσεων αξιοποίησε τους αρχαίους οδικούς άξονες και οι πύλες τοποθετήθηκαν κατά μήκος των κύριων προσβάσεων της πόλης και πάνω σε αρχαία σταυροδρόμια. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι χερσαίες οχυρώσεις, που ήταν καλά οργανωμένες με τείχη και πύργους, προτείχισμα και προμαχώνες και με ξηρή τάφρο, που οφείλονται στην εξέλιξη των όπλων και της άμυνας κατά τη μετάβαση στην εποχή της πυρίτιδας, καθώς και οι θαλάσσιες οχυρώσεις με τους πύργους των Αγγέλων, του Naillac και του Αγίου Νικολάου.

Το 1523 η Ρόδος, μετά τη δεύτερη πολιορκία της, περιήλθε στην οθωμανική αυτοκρατορία και οι χριστιανοί εκδιώχθηκαν από την οχυρωμένη πόλη, όπου διέμεναν πλέον οι Τούρκοι και οι Εβραίοι. Η πόλη οργανώθηκε διοικητικά σε μαχαλάδες, με κέντρο το τζαμί ή τη συναγωγή, και αναπτύχθηκαν εγκαταστάσεις σε νέες συνοικίες, τα μαράσια (Εικόνες 8 και 9). O ελεύθερος χώρος της μεσαιωνικής αγοράς διαμορφώθηκε σε ανατολίτικο παζάρι, την παλιά αγορά, κέντρο της εμπορικής και κοινωνικής ζωής της πόλης (βλ. Εικόνα 10). Οι εμπορικές δραστηριότητες επεκτάθηκαν και έξω από αυτήν, στο εμπορικό λιμάνι, γύρω από τη Θαλασσινή Πύλη.

Η πόλη της Ρόδου γνώρισε μια ιδιαίτερη ανάπτυξη στην περίοδο της Ιταλοκρατίας (1912-1947). Το 1936 συντάχθηκε το ρυθμιστικό σχέδιο της παλιάς πόλης της Ρόδου, προτείνοντας τη διάνοιξη εσωτερικού περιφερειακού δρόμου, φαρδιών αξόνων για τη χρήση του αυτοκινήτου, πλατειών και πάρκων και φυσικά την κατεδάφιση πολλών κτισμάτων (βλ. Εικόνα 11). Όμως οι τεράστιες καταστροφές από τους βομβαρδισμούς της παλιάς πόλης από τους Άγγλους το 1943 δημιούργησαν, εκτός από ζημιές σε πολλά κτίσματα και μνημεία, μεγάλα κενά στον πολεοδομικό ιστό.

Μετά την ένωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα το 1947 συνεχίζεται η προσπάθεια αποκατάστασης των προβλημάτων και το 1959 συντάχθηκε το ρυμοτομικό σχέδιο και οι όροι δόμησης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, που θεσπίσθηκε το 1961. Βασική αρχή και εδώ παραμένει η εξυπηρέτηση της κυκλοφορίας του αυτοκινήτου με διαπλατύνσεις παλιών και χάραξη νέων δρόμων και πλατειών. Οι όροι δόμησης, αντιθέτως, για τις νέες οικοδομές παραμένουν φιλικοί προς το περιβάλλον. Με την προηγηθείσα όμως κήρυξη της παλιάς πόλης της Ρόδου (1960) ως ιστορικού διατηρητέου οικισμού, που αποτελεί ευτυχή εξαίρεση για τα δεδομένα της ελληνικής νομοθεσίας, οποιαδήποτε κατεδάφιση αποτράπηκε και εξασφαλίσθηκε η διάσωσή της. Το 1987 εγκρίθηκε το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της πόλης της Ρόδου (βλ. Σχήμα 1) και συντάχθηκαν μια σειρά από ειδικές μελέτες για τον μεσαιωνικό πυρήνα.

H έντονη τουριστικοποίηση, με εμπορικές κυρίως δραστηριότητες σε βάρος της κατοικίας, αλλά κυρίως η μετατροπή της μεσαιωνικής πόλης σε κέντρο νυκτερινής διασκέδασης, δημιουργούν σήμερα σημαντικά προβλήματα, ενώ συγχρόνως η εφαρμογή της αρχαιολογικής νομοθεσίας έσωσε το ιστορικό κτιστό κέλυφος. Η συνεχής μείωση τα τελευταία χρόνια των κατοίκων (από 5488 το 1971 σε 2556 το 1981 και κάτω από 1900 το 2001) δείχνει την αναγκαιότητα λήψης άμεσων μέτρων ενίσχυσης των κατοίκων και προστασίας της μεσαιωνικής πόλης. Οι κυκλοφοριακές ρυθμίσεις από το 1989 ανακουφίζουν από την άμετρη αύξηση χρήσης των οχημάτων, ιδιαίτερα τη θερινή περίοδο, ενώ τα έργα των υπόγειων δικτύων και των οδοστρωμάτων που ξεκίνησαν το 1994 αποτελούν σοβαρή υποδομή για τη ζωή της πόλης.

Γ.ΝΤ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Balducci, H. (1932) Architettura turca in Rodi, Milano.

Gabriel, A. (1921) La cité de Rhodes Ι: Architecture militaire,  Paris.

Gabriel, A. (1923) La cité de Rhodes ΙΙ: Architecture civile et religieuse,  Paris.

Κωνσταντινόπουλος, Γ. (1986) Η πόλη της Ρόδου, Αθήνα.

Livadiotti M., Rocco G. (επιμ.) (1997) La presenza italiana nel Dodecaneso tra il 1912 e il 1948. La ricerca archeologica. La conservazione. Le scelte progettuali, Αθήνα.

Μανούσου-Ντέλλα, K. (2001) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Έργα αποκατάστασης (1985-2000), Ρόδος.

Μανούσου-Ντέλλα, K., Ντέλλας, Γ. (2004) "Η οικοδομική εξέλιξη του Παλατιού του Μεγάλου Μαγίστρου της Ρόδου", Χάρις Χαίρε. Μελέτες στη μνήμη της Χάρης Κάντζια, Αθήνα: Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών, σσ. 237-264.

Μανούσου-Ντέλλα, K., Ντέλλας, Γ. (2008) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Έργα αποκατάστασης 2000-2008, Ρόδος.

Ντέλλας, Γ. (2001) “Η πολεοδομία της Ρόδου τον 20ο αιώνα”, Δωδεκανησιακή Αυτοδιοίκηση, 20: 29-36.

Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου “15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου” (2007), Ρόδος 14-18 Νοεμβρίου 2001, Αθήνα.

Πρακτικά "Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνική πόλης της Ρόδου" (1992), Επιστημονική συνάντηση 27-29 Νοεμβρίου 1986, Αθήνα.