Η Όλυμπος της Καρπάθου: εθνολογία και χώρος

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται ο οικισμός της Ολύμπου τον χειμώνα. Αναπτύσσεται, με πυκνή δόμηση, στην απότομη γυμνή κορυφογραμμή του βουνού Άγιος Ηλίας και διακλαδίζεται σε τέσσερις γειτονιές, ακολουθώντας το απότομο ανάγλυφο του εδάφους. Τα περισσότερα κτίσματα είναι στεγασμένα με δώμα, ενώ ελάχιστα έχουν νεοκλασικά στοιχεία ή στέγες από κεραμίδια. Στο βάθος, οι απότομες ακτές, ο όρμος Φύσες και το Καρπάθιο Πέλαγος.

Η Όλυμπος ήταν ο μοναδικός συγκροτημένος οικισμός σε όλη τη βόρεια Κάρπαθο μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα (βλ. Σχήμα 1). Κατά την περίοδο αυτή δημιουργήθηκε παραθαλάσσιος οικισμός στο Διαφάνι, το λιμάνι που εξυπηρετούσε τη μετακίνηση προς τη γειτονική νησίδα Σαρία και ένωνε την Όλυμπο με το υπόλοιπο νησί και την πρωτεύουσα, τα Πηγάδια, στη νοτιοανατολική του άκρη. Ο οικισμός εποπτεύει το ανοικτό πέλαγος (βλ. Εικόνα 1) που απλώνεται στα δυτικά του, ενώ η βραχώδης ακτή και ο μικρός όρμος που σχηματίζεται στις Φύσες δεν αποτελούν κατάλληλο και προσιτό αγκυροβόλιο. Το έδαφος σε όλη την περιοχή και στο μεγαλύτερο μέρος της Καρπάθου είναι ορεινό και δύσβατο, με απόκρημνες πλαγιές και βραχώδεις ακτές που σχηματίζουν λίγους υπήνεμους όρμους. Οι πεδινές περιοχές είναι λίγες και συγκεντρωμένες στο νότιο τμήμα του νησιού (βλ. Σχήμα 2).

Μέχρι σχετικά πρόσφατα η οικονομία του χωριού διατηρούσε τον αγροτικό της χαρακτήρα, βασιζόμενη στη γεωργία, την κτηνοτροφία και την επιτόπια μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων, τα οποία αποδίδονταν στην αυτοκατανάλωση και στη μικρή τοπική αγορά. Για τους κατοίκους της Ολύμπου οι επιλογές ήταν περιορισμένες, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Καρπάθου είναι ορεινό, με έδαφος βραχώδες και άγονο, απογυμνωμένο από τον παλαιότερο δασικό του πλούτο.

Παρ' όλα αυτά, η λιγοστή γη που ήταν δυνατόν να αξιοποιηθεί  καλλιεργούνταν, ακόμη και στα κεκλιμένα εδάφη γύρω από το χωριό με τις γνωστές σε όλο το Αιγαίο αναβαθμίδες, τα “λουριά” ή “σκάμματα” όπως τα λένε οι ντόπιοι. Οι πεδινές περιοχές είναι ελάχιστες, μικρές σε έκταση και βρίσκονται διάσπαρτες στην “όξω γης”, όπως τη λένε οι ντόπιοι. Η απόστασή τους από το χωριό επέβαλλε την περιοδική παραμονή των καλλιεργητών σε πρόχειρα καταλύματα, για όσο χρόνο διαρκούσαν οι αγροτικές εργασίες. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη δεκαετία του 1950 υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της Ολύμπου 700 αγροτικές κατοικίες (βλ. Σχήμα 3), όταν οι οικίες στην Όλυμπο και το Διαφάνι ήταν συνολικά 600 (βλ. Σχήμα 4). Η διαμόρφωση του εδάφους, οι περιορισμένοι υδάτινοι πόροι, οι σφοδροί άνεμοι που πνέουν συνήθως στην περιοχή, σε συνδυασμό με το χαμηλό επίπεδο τεχνικών γνώσεων των γεωργών της Ολύμπου, καθορίζουν τα είδη και την παραγωγικότητα των καλλιεργειών. Όταν τα εισοδήματα δεν επαρκούσαν, η λύση ήταν η εποχική μετακίνηση στα γειτονικά νησιά και στα παράλια της Μικράς Ασίας και αργότερα η εγκατάλειψη του χωριού και η μετανάστευση στο εξωτερικό.

Η Όλυμπος καθυστέρησε για διάφορους λόγους να ενταχθεί στις κοινωνικές και οικονομικές δομές του περιβάλλοντος χώρου. Η γεωγραφική απομόνωση, ο αγροτικός χαρακτήρας της τοπικής οικονομίας, οι ιδιαίτερες συνήθειες στη διανομή των οικογενειακών περιουσιών που χαρακτηρίζουν το τοπικό εθιμικό δίκαιο και η συντήρηση μιας αυστηρά ιεραρχικής κοινωνικής οργάνωσης με προβιομηχανικά χαρακτηριστικά, διαμόρφωσαν μία μοναδικότητα στο χώρο του Αιγαίου, στοιχεία της οποίας επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Στην Όλυμπο οι πρωτότοκοι γιοι και κόρες – οι “κανακάρηδες” και οι “κανακαρές” – κληρονομούσαν αντίστοιχα το σύνολο της πατρικής ή της μητρικής περιουσίας, που διατηρούνταν ακέραιες και ανεξάρτητες μετά το γάμο, και μαζί με αυτά μια ιδιαίτερη θέση στην οικογένεια. Παράλληλα συνιστούσαν μία διακριτή ομάδα με υλική, κοινωνική και συμβολική κυριαρχία στην τοπική κοινωνία. Οι μη ευνοημένοι από το έθιμο, τα υστερότοκα παιδιά, αναγκάζονταν συχνά να εργασθούν στη γη των πρωτότοκων ή ακόμη και να μεταναστεύσουν.

Οι κανακάρηδες, ιδιοκτήτες των πιο εύφορων κτημάτων της περιοχής, αλλά και των μέσων παραγωγής (μύλων και ζώων), έφεραν τα διακριτικά σύμβολα  του κύρους που έδινε η σειρά της γέννησής τους στις ισχυρές οικογένειες του χωριού: ιδιαίτερη επίσημη φορεσιά με ανάλογα κοσμήματα (βλ. Εικόνα 2), ξεχωριστή θέση στην κοινωνική ζωή, ακόμη και στην κεντρική εκκλησία, την Κοίμηση της Θεοτόκου, όπου διατηρούσαν ιδιόκτητα στασίδια και οι κανακαρές αντίστοιχες θέσεις στο γυναικωνίτη. Εκεί κάθε γυναίκα στεκόταν όρθια στην πλάκα που κληρονομούσε από τη μητέρα ή τη γιαγιά της.

Η σταδιακή αποδιάρθρωση της κοινωνίας των κανακάρηδων της Ολύμπου  ήταν αναπόφευκτη. Σήμερα, “το φαινόμενο Όλυμπος” – ως θύλακας πολιτισμού που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί παραδοσιακός – έχει σχεδόν εκλείψει, ενώ πολύ σύντομα η όποια συντήρησή του θα αφορά μόνο την εικόνα που προσφέρεται στους πολυάριθμους επισκέπτες του.

Ε.Ο.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Ασλανίδης, Α. (1906) Καρπάθου και Κάσου συνοπτική περιγραφή, Σύρος.

Γεωργίου, Γ. (1958) Καρπαθιακά, τ. Α΄, Πειραιάς.

Μηνάς, Κ. Μ., Μακρής, Μ. Μ. (χ.χ.) Όλυμπος και Διαφάνι Καρπάθου, Κοινότητα Ολύμπου Καρπάθου.

Μιχαηλίδης - Νουάρος, M. (1926) Νομικά έθιμα της νήσου Καρπάθου της Δωδεκανήσου, Αθήνα.

Μιχαηλίδης - Νουάρος, M. (1972) “Το κληρονομικόν έθιμον των κανακάρηδων εν Δωδεκανήσω”, Λαογραφία, 28: 161-173.

Μουτσόπουλος, N. K. (1978) “Κάρπαθος: Σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας και αρχαιολογίας”, Επιστημονική Επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ., 7 (1975-1977), Θεσσαλονίκη.

Φιλιππίδης, Δ. (1983) Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κάρπαθος, Αθήνα: Μέλισσα.