Βόλος:  μια ιστορική βιομηχανική πόλη με ανανεωμένη φυσιογνωμία

Με φόντο την κορυφογραμμή του Πηλίου, στην αεροφωτογραφία διακρίνεται ο λόφος της Γορίτσας, το ανατολικό άκρο της πόλης, απ’ όπου ξεκινάει η αστική προκυμαία και ακολουθούν οι προβλήτες του λιμανιού μέχρι το πράσινο ακρωτήρι στα Πευκάκια, δυτικότερα. Έντονη είναι η παρουσία του χειμάρρου Κραυσίδωνα, που διέρχεται δυτικά από το μεσαιωνικό πυρήνα των Παλιών και διασχίζει τον αστικό χώρο, υποδηλώνοντας ταυτόχρονα τα διαδοχικά όρια της επέκτασής του. Στα βόρειά του απλώνεται ο δήμος της Νέας Ιωνίας και δυτικά του οι πιο πρόσφατες συνοικίες της πόλης, μαζί με τις οδικές και σιδηροδρομικές συνδέσεις της με τη Θεσσαλία. Η θέση αυτή, με την πανοραμική θέαση του Παγασητικού Κόλπου, συνιστά καταστατικό γνώρισμα της πόλης.

Με προνομιακή γεωγραφική θέση, περίπου στο μέσο από τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας και μέσα σ’ ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον, ο Βόλος είναι μια ιδιαίτερα ευχάριστη και ενδιαφέρουσα πόλη. Με πληθυσμό που εκτιμάται σε 130.000 κατοίκους το 2008, η πόλη συνδυάζει την αυθεντική αστικότητα, την οποία οφείλει στην ιδιαίτερη ιστορία της, με την ανακουφιστική ηρεμία που αποπνέει ο ήπια δομημένος χώρος της.

Πόλη που είχε την ξεχωριστή τύχη να απαθανατιστεί στο παρελθόν από πρωτοποριακούς φωτογράφους όπως οι Στέφανος Στουρνάρας και Κωστής Ζημέρης,  προσφέρει και σήμερα το τοπίο της σε ανάλογα εγχειρήματα (βλ. Εικόνες 1, 2 και 3). Η θάλασσα, η θεσσαλική πεδιάδα και ο επιβλητικός όγκος του Πηλίου ορίζουν το πρωταρχικό γεωγραφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναδύθηκε ο Βόλος, πόλη-λιμάνι που εδραίωσε την ύπαρξή της στις επαφές της με μακρινούς κόσμους και πολιτισμούς, συνδεδεμένη μ’ έναν από τους δημοφιλέστερους μύθους της ελληνικής αρχαιότητας, την Αργοναυτική Εκστρατεία (βλ. Σχήμα 1).

Ο σύγχρονος Βόλος είναι μια αληθινά μοντέρνα πόλη που αναγεννήθηκε με εντυπωσιακό τρόπο μετά το 1840, έχοντας διανύσει σε κατάσταση ημι-αφάνειας τους μεσαιωνικούς αιώνες. Η μικρή οχυρή πολιτεία (γνωστή σήμερα ως συνοικία των Παλιών, με τα αρχαιότερα σωζόμενα μνημεία – βλ. Εικόνα 4) που συγκέντρωνε τη διαμετακομιστική κίνηση της Θεσσαλίας και τη βιοτεχνική παράδοση του Πηλίου, έκτοτε στρατεύτηκε αταλάντευτα στη νεωτερικότητα. Αρχικά από την ώθηση του εμπορίου, επεκτάθηκε με τη “νέα πόλη” – προάστιο των εμπόρων στην ανατολική παραλία (βλ. Σχήμα 2). Στη συνέχεια, μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος το 1881, η εγκατάσταση του σιδηροδρόμου και η κατασκευή σύγχρονου λιμανιού άνοιξαν την πόλη δυναμικά σε οικονομικούς νεωτερισμούς που τη μετέτρεψαν σε δεύτερο βιομηχανικό κέντρο της χώρας στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο αστικός χώρος οργανώθηκε σύμφωνα με τα πρότυπα της επίσημης νεοκλασικής πολεοδομίας (Σχέδιο 1882), μεγεθύνθηκε ταχύτατα και εμπλουτίστηκε με εργοστάσια και δημόσια κτήρια που αντανακλούσαν μια δυναμική κοινωνία πολιτών σε βιομηχανική απογείωση και πολιτισμική άνθιση. Εκεί συγκροτήθηκε το πρώτο στη χώρα Εργατικό Κέντρο (1908-1911) και διατυπώθηκαν οι καινοτόμες εκπαιδευτικές αντιλήψεις του Αλέξανδρου Δελμούζου (1910).

Η βίαιη αστικοποίηση που προκλήθηκε από την έλευση των προσφύγων του 1923 και δημιούργησε το μεγάλο προσφυγικό συνοικισμό της Νέας Ιωνίας (που από το 1947 απετέλεσε χωριστό δήμο) διεύρυνε την οικονομική λειτουργία της πόλης και ανανέωσε τη βιομηχανία της. Η εικόνα του μεσοπολεμικού Βόλου, εμβληματική της ελληνικής βιομηχανικής πόλης, κυριαρχείται από τα φυσικά ίχνη των έντονων αυτών ανακατατάξεων: 45 εργοστάσια και πολλά βιοτεχνικά εργαστήρια (συγκεντρωμένα κυρίως κοντά στον σιδηρόδρομο και το λιμάνι), τα μέγαρα των αστών στο κέντρο και τις λαϊκές συνοικίες στην περιφέρεια (βλ. Εικόνα 5).

Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ο Βόλος γνωρίζει την ανάσχεση της δυναμικής πορείας του. Τα πρώτα συμπτώματα της βιομηχανικής κάμψης συνδυάστηκαν με την εκτεταμένη καταστροφή της πόλης από τους σεισμούς του 1955-57, που σάρωσαν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της. Το έργο της ανοικοδόμησης ανατέθηκε στο στρατό και ο Βόλος ξανακτίστηκε πάνω στο παλιό του σχέδιο (του 1930 – βλ. Σχήμα 3) χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό, με μόνη τη θέσπιση τεράστιων επεκτάσεων στην περίμετρο, και χωρίς μέριμνα για το μέλλον της βιομηχανίας του και το ιστορικό κτιριακό απόθεμα. Η πόλη θα ανακάμψει αρκετά χρόνια μετά, όταν θα ανεγερθούν νέα δημόσια κτίρια (νοσοκομείο, θέατρο, ξενοδοχεία, σχολεία κλπ), θα ιδρυθεί η Βιομηχανική Περιοχή Βόλου το 1969 με στόχο την αναστροφή της εμφανούς πλέον βιομηχανικής ύφεσης, ενώ η εργολαβική κίνηση με ανοικοδόμηση πολυκατοικιών θα πυκνώσει μόλις μετά το 1980.

Σήμερα ο Βόλος με συρρικνωμένη τη μεταποιητική βάση του προσελκύει έναν αυξανόμενο τριτογενή τομέα. Ο αστικός χώρος του πλησιάζει τα 2.000 εκτάρια (βλ. Πίνακα 1) και απλώνεται πλέον κατά μήκος της ακτής, ενσωματώνοντας τους άλλοτε τόπους παραθερισμού, από την Αγριά ανατολικά μέχρι το Σωρό δυτικά (βλ. Σχήμα 4). Με απλή και ευκρινή ρυμοτομία, χωρίς πολλά μνημεία, επιβλητικές πλατείες ή λεωφόρους, η πόλη διαθέτει, εντούτοις, έναν πλούσιο σε αρχαιολογικούς τόπους περίγυρο και έχει αναπτύξει μιαν αξιόλογη πολιτιστική κίνηση. Σημαντικά έργα υποδομών, όπως ο βιολογικός καθαρισμός του κόλπου, η επέκταση του λιμανιού και η κατασκευή της περιφερειακής οδού αναμένεται να βοηθήσουν στην ανάκαμψη της οικονομίας της πόλης, στην αύξηση της τουριστικής κίνησης προς το Πήλιο και τις Σποράδες. Η ίδρυση 3 σχολών και 12 τμημάτων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας έδωσε από το 1988 νέα ώθηση στην πόλη που δοκιμάστηκε έντονα από την αποβιομηχάνιση και ανανέωσε τον πληθυσμό της με μια δραστήρια κοινότητα φοιτητών. Η προσπάθεια των τοπικών αρχών για την ανανέωση και τη λειτουργικότητα του αστικού χώρου εκδηλώθηκε από το τέλος της δεκαετίας του 1980. Παράλληλα με την ευεργετική μείωση των συντελεστών δόμησης, δόθηκε προτεραιότητα στη βελτίωση της αστικής ζωής και της εικόνας της πόλης, με την προστασία και ανάδειξη της ιστορικής κληρονομιάς και τις αναπλάσεις των δημόσιων χώρων. Το πρακτικό και επιχειρησιακό πνεύμα που ο Βόλος οφείλει στο βιομηχανικό παρελθόν του, μαζί με τις πιεστικές ανάγκες εξεύρεσης χώρων για σύγχρονες λειτουργίες, οδήγησε στην επανα-ενεργοποίηση του βιομηχανικού κτιριακού αποθέματος (συνολικά 21 παλιά εργοστάσια). Πρόκειται για μιαν εξέχουσα για τα ελληνικά πράγματα δημοτική πολιτική, που απέδωσε στην πόλη νέους χώρους οικιστικού εξοπλισμού, εκπαίδευσης και πολιτισμού. Στην ίδια κατεύθυνση, η επανάχρηση παλιών βιομηχανικών κτιρίων για τη στέγαση του πανεπιστημίου κατάφερε να δημιουργήσει ένα δίκτυο πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων ενταγμένων στον ιστό της πόλης. Ολυμπιακή Πόλη για το 2004, και πόλη των Μεσογειακών Αγώνων για το 2013, μαζί με τη Λάρισα, επιδιώκει να αξιοποιήσει τις αμφιλεγόμενες αυτές διοργανώσεις για να βελτιώσει τις υποδομές και τους δημόσιους χώρους της και να αναδειχθεί σε δυναμικό περιφερειακό κέντρο της Ελλάδας και της Ευρώπης.

Β.Χ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Δημόγλου, Α. (2005) Η βιομηχανία στο νομό Μαγνησίας. Από τον 19ο στον 21ο αιώνα, Αθήνα: Εκδόσεις Κέρκυρα.

Εν Βόλω (2002) Αφιέρωμα “Αρχιτεκτονική”, τ. 6.

Εν Βόλω (2004) Αφιέρωμα “Βόλος, δημόσιοι Χώροι”, τ. 15.

Εν Βόλω (2006) Αφιέρωμα “Βιομηχανική κληρονομιά στη Μαγνησία”, τ. 23.

Τσοποτός, Δ. (1991) Ιστορία του Βόλου, Βόλος: Καλλιτεχνικός Οργανισμός Δήμου Βόλου.

Χαστάογλου, Β. (2002) Βόλος. Πορτραίτο της πόλης τον 19ο και 20ο αιώνα, Βόλος: Εκδόσεις Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας.