Οι καμένες περιοχές του νομού Ηλείας

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται καμένη η περιοχή της Αρτέμιδας, όπου έχασαν τη ζωή τους από τις φωτιές 16 άνθρωποι. Σε πρώτο επίπεδο οι καμένοι ελαιώνες, με δέντρα σχετικά μικρής ηλικίας, στους ομαλούς λόφους που συνθέτουν το τοπίο. Από τη φωτογραφία δεν διακρίνεται η σοβαρότητα των ζημιών στα ελαιόδεντρα και έτσι δεν μπορεί να εκτιμηθεί το δυναμικό φυσικής ανάκαμψης της ελιάς. Τα χρώματα που επικρατούν, αποχρώσεις του καφέ και του μαύρου, τονίζουν το μέγεθος της καταστροφής. Στο βάθος δεξιά διακρίνεται ο ομώνυμος οικισμός και στον ορίζοντα η οροσειρά του Λάπιθα.

Οι πυρκαγιές του καλοκαιριού του 2007 στην Ηλεία, παρόλο που οι φωτιές στην περιοχή δεν είναι σπάνιες, ήταν πρωτοφανείς, αφενός για τις σημαντικές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και αφετέρου για την έκτασή τους. Από τις καταστροφικές πυρκαγιές χάθηκαν 44 άνθρωποι, 155 δημοτικά διαμερίσματα σε 16 από τους 22 δήμους του νομού χαρακτηρίστηκαν πυρόπληκτα, μερικές χιλιάδες οικογένειες έμειναν άστεγες, σημαντικές υποδομές και εκατοντάδες κατοικίες καταστράφηκαν (βλ. Εικόνα 1), δεκάδες δημόσια κτίρια, εκκλησίες και επαγγελματικές στέγες κάηκαν. Η χαρτογράφηση (βλ. Σχήμα 1) έδειξε ότι οι πυρόπληκτες περιοχές με εντατικές καταστροφές, που ξεπερνούν το 70% σε βλάβες, έχουν έκταση 914 τετραγωνικά χιλιόμετρα, δηλαδή το 35% της συνολικής επιφάνειας του νομού. Κατανέμονται κυρίως σε υψόμετρα από 200-700 μέτρα όπου οι επικρατούσες χρήσεις γης ήταν η φυσική βλάστηση, οι ελαιώνες και οι βοσκότοποι. Το τίμημα, ιδίως για την αγροτική οικονομία, ήταν βαρύ. Κάηκαν 450.000 στρέμματα καλλιεργούμενων εκτάσεων, πιο συγκεκριμένα το 25% των ελαιώνων, το 23% των αροτραίων καλλιεργειών, το 17% των βοσκοτόπων και χιλιάδες στρέμματα αμπελώνων και σταφίδας, εκατοντάδες στάβλοι, αποθήκες και γεωργικά μηχανήματα. Ακόμη, κάηκαν 13.000 αιγοπρόβατα και δεκάδες άλλα αγροτικά ζώα.

Στον τομέα του φυσικού περιβάλλοντος, υπολογίζεται ότι τα δάση και οι δασικές εκτάσεις που κάηκαν αντιστοιχούν στο 32% των καμένων περιοχών. Ο δασοπονικός τύπος που επλήγη περισσότερο ήταν τα θερμόβια δάση κωνοφόρων (χαλέπια πεύκα και κουκουναριές) αφού κάηκε το 60% αυτού του τύπου. Ακολουθεί με 31% η κατηγορία των θαμνολίβαδων αείφυλλων πλατύφυλλων και φρυγανικών οικοσυστημάτων, που συμπεριλαμβάνει πολλές βοσκούμενες δασικές εκτάσεις. Στις πυρόπληκτες εκτάσεις περιλαμβάνονται και προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Natura 2000, που υπέστησαν σοβαρές καταστροφές. Αυτές είναι το Δάσος και η λίμνη Καϊάφα, το Οροπέδιο Φολόης και η Ολυμπία (βλ. Σχήμα 2), όπου οι πυρκαγιές έκαψαν, αντιστοίχως, το 22,5%, το 30,7% και το 21,3% της συνολικά προστατευόμενης έκτασης. Στην Ολυμπία, ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά μνημεία στον κόσμο, σημαντικές ήταν οι ζημίες στον αρχαιολογικό χώρο και ιδιαιτέρως στον Κρόνιο λόφο. Οι πυρκαγιές του Αυγούστου του 2007 στην Ηλεία προκάλεσαν εκτός από την απώλεια ανθρώπινων ζωών και την καταστροφή δημόσιων και ιδιωτικών αγαθών, σημαντικότατη οικολογική καταστροφή, είχαν πολύ μεγάλο οικονομικό κόστος και οδήγησαν σε αναπτυξιακή οπισθοχώρηση την περιοχή.

Στις αιτίες αυτής της μεγάλης καταστροφής θα πρέπει να εντάξουμε τις κλιματικές συνθήκες, τις υψηλές θερμοκρασίες, την ξηρασία και τους ισχυρούς ανέμους που επικρατούν το καλοκαίρι, τα συγκυριακά αίτια, όπως η έλλειψη συντονισμού των αρμόδιων αρχών ή η ανεπάρκεια των πυροσβεστικών δυνάμεων, καθώς και άλλα, νέα και μονιμότερου χαρακτήρα αίτια που επέτρεψαν την επέκταση των πυρκαγιών σε πολύ μεγάλες εκτάσεις. Στην τελευταία κατηγορία αιτιών περιλαμβάνεται η σταδιακή εγκατάλειψη διαφόρων χρήσεων του δάσους τα τελευταία πενήντα χρόνια, η επέκταση της αστικοποίησης στον αγροτικό χώρο, η αύξηση των επισκέψεων τους θερινούς μήνες και, προπαντός, η υποχώρηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Κατάσταση που συνεπάγεται είτε απουσία συντήρησης των καλλιεργειών (π.χ. ελαιώνες που δεν είχαν δεχτεί καμιά φροντίδα καθαρισμού του υποορόφου τους), είτε εγκατάλειψη γεωργικών εκτάσεων και βοσκοτόπων. Έτσι, η διείσδυση και η επέκταση της φωτιάς στις δασικές εκτάσεις γίνεται ευκολότερη, επειδή οι διάμεσοι χώροι που κατείχε και συντηρούσε η γεωργία και η κτηνοτροφία έχουν περιοριστεί σημαντικά (βλ. Εικόνες 2 και 3).

Το άμεσα ορατό επακόλουθο των καταστροφικών πυρκαγιών έχει καταγραφεί στα αγροτικά τοπία της περιοχής, των οποίων ο ιδιαίτερος χαρακτήρας εκφράζεται με το ανάγλυφο (σχετικά ήπιες λοφώδεις εκτάσεις) και τις καλλιέργειες ελιάς, αμπελιού και βοσκότοπων, που βρίσκονται σε μείξη με τα δάση και τις δασικές εκτάσεις. Η φωτιά, μέσω της εξαφάνισης των δομικών στοιχείων και της αλλαγής των χρωμάτων, τα αλλοίωσε οπτικά σε μεγάλο βαθμό (βλ. Εικόνες 4, 5 και 6). Σε ορισμένες πυρόπληκτες περιοχές με μεγάλη κλίση και ευνοϊκή σύσταση εδαφών έχει αυξηθεί ο κίνδυνος διάβρωσης, αφού η καταστροφή του φυτικού καλύμματος που εξασφαλίζει τη σταθερότητα αυτών των εδαφών τα καθιστά πολύ ευαίσθητα. Ακόμη, η εξαφάνιση μεγάλων τμημάτων δασικών αλλά και καλλιεργούμενων εκτάσεων αναμένεται να επηρεάσει μελλοντικά το υδρολογικό ισοζύγιο των λεκανών του Αλφειού και του Πηνειού ποταμού (βλ. Εικόνες 7 και 8). Τέλος, οι πυρκαγιές ενδέχεται να έχουν ως αποτέλεσμα τη μη αντιστρεπτή υποβάθμιση ορισμένων οικοτόπων και την εξαφάνιση ορισμένων ειδών.

Οι μέχρι σήμερα προσπάθειες αποκατάστασης των πυρόπληκτων περιοχών ήταν περιορισμένες, αποσπασματικές και δεν αξιοποίησαν την ευκαιρία που παρέχει η αποκατάσταση αυτή για την επεξεργασία μιας στρατηγικής πρόληψης και αντιμετώπισης των πυρκαγιών, που θα περιορίσει τις πιθανότητες ανάπτυξης μιας νέας πυρκαγιάς στα επόμενα χρόνια και θα επιτρέψει την αποκατάσταση των καμένων περιοχών στη βάση της λογικής της οικολογικής ανασυγκρότησης, που θα διαχειρίζεται συνολικά τα προβλήματα του χώρου μέσα από τις ισορροπίες φυσικού χώρου, δάσους και γεωργίας.

Ν.ΜΠ.

Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (2007) Μελέτη αποκατάστασης και ανάπτυξης του αγροτικού τομέα - των δασών και της προστασίας του περιβάλλοντος στις πυρόπληκτες περιοχές. Νομός Ηλείας, Αθήνα.

Challot, A. (1993) "La place des grandes coupures agricoles et pastorale dans la prévention des incendies de forêts", Forêt Méditerranéenne, XIV (2): 130 – 136.

Grognou, A. (2003) "La reconstitution paysagère, après incendie, des massifs forestiers de Sainte Victoire, Etoile, Calanques et Alpilles", Séminaire sur la restauration des paysages forestiers dans les pays méditerranéens de l’Union Européenne, 18 avril 2003.

Μπεόπουλος, Ν., Βλάχος, Γ., Λιαρίκος, Κ., Μαραγκού, Π., Κατσαδωράκης, Γ., Γίτας, Γ. (2007) "Περιβάλλον και προστατευόμενες περιοχές", Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μελέτη αποκατάστασης και ανάπτυξης του αγροτικού τομέα - των δασών και της προστασίας του περιβάλλοντος στις πυρόπληκτες περιοχές, Αθήνα.

Σταμάτης, Γ., Μιγκίρος, Γ., Τρικοίλη, Ε. (2008) "Οι υδατικοί πόροι μετά τις πυρκαγιές", Πρακτικά Συνεδρίου "Πυρκαγιές 2007: από την καταστροφή στην ανάπτυξη", Αθήνα: Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σσ. 151-168.

Τσιουβάρας, Κ., Παπαχρήστου, Θ., Πλατής, Π., Σπανός, Ι., Ραδόγλου, Κ., Οικονόμου, Α., Μπαλούτσος, Γ., Αϊναλής, Α. (2008) "Δάση και βοσκόμενα δασικά οικοσυστήματα πυρόπληκτων περιοχών: προτάσεις ανόρθωσης και αποκατάστασης", Πρακτικά Συνεδρίου "Πυρκαγιές 2007: από την καταστροφή στην ανάπτυξη", Αθήνα: Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σσ. 169-213.