Φωτογραφία Ν.Δ., 2003.
Το τοπίο του μαζικού τουρισμού στα Μάλια της Κρήτης
Ο φωτογραφικός φακός εστιάζει σε τμήμα της παραλίας των Μαλίων, αποτυπώνοντας με σαφήνεια τη μεγάλη ένταση των τουριστικών δραστηριοτήτων. Τα Μάλια είναι ένα από τα πλέον γνωστά τουριστικά θέρετρα της Κρήτης και βρίσκονται σε απόσταση 37 χλμ. ανατολικά της πόλης του Ηρακλείου. Στην τυπικά όμορφη, αν και εκτεθειμένη σε ισχυρούς ΒΔ ανέμους, παραλία της αεροφωτογραφίας κυριαρχούν μικρές και μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες, χτισμένες “πάνω στο κύμα”. Την εικόνα συμπληρώνει το πολύχρωμο μωσαϊκό που σχηματίζουν στην αμμουδιά οι ομπρέλες και οι ξαπλώστρες, το οποίο καταδηλώνει την έντονη εμπορευματοποίηση των δραστηριοτήτων αναψυχής στη θάλασσα και, μαζί με αυτήν, την κυριαρχία του μαζικού τουρισμού.
Η παραλία της φωτογραφίας συνδέεται με τον οικισμό των Μαλίων μέσω του κεντρικού τοπικού δρόμου, ο οποίος σχηματίζει ένα ταυ με τον κύριο οδικό άξονα που διέρχεται βόρεια του οικισμού και που αποτελεί τμήμα της Εθνικής Οδού του νησιού, του Βόρειου Οδικού Άξονα Κρήτης (Β.Ο.Α.Κ.) (βλ. Εικόνα 1). Ο παλιός οικισμός επεκτάθηκε σταδιακά κατά μήκος του δρόμου αλλά και βορειότερα από αυτόν. Πάνω σε αυτό το οδικό ταυ χωροθετήθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες οι εμπορικές-τουριστικές χρήσεις του οικισμού, συνεπικουρούμενες από αντίστοιχες κατά μήκος ενός δευτερεύοντα, παράλληλου με την ακτογραμμή άξονα, και κατά μήκος της ίδιας της παραλίας. Αυτή η παρόδια οικιστική-τουριστική ανάπτυξη, παρόλο που στην περίπτωση των Μαλίων απουσιάζει ο τοπικός κεντρικός οδικός άξονας κατά μήκος της ακτογραμμής, είναι χαρακτηριστική της έντονης τουριστικής ανάπτυξης στη βόρεια Κρήτη.
Η εγγύτητα με το Ηράκλειο, η λειτουργία του αεροδρομίου και η κατασκευή του Β.Ο.Α.Κ, τη δεκαετία του 1970, συνέβαλαν καθοριστικά στην τουριστική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής, την οποία οριοθετούν από τα δυτικά ο Ανισσαράς και – κυρίως – ο Λιμένας Χερσονήσου και από τα ανατολικά τα Μάλια (βλ. Εικόνα 2). Οι σημερινοί Καποδιστριακοί δήμοι Χερσονήσου και Μαλίων αποτελούσαν πάντα μια χωροταξική ενότητα. Ο Λιμένας Χερσονήσου, λιμάνι πραγματικά από τους Μινωϊκούς χρόνους, διατηρήθηκε με αυτόν το ρόλο μέχρι τη δεκαετία του 1960 σε σχέση με τα τρία γειτονικά χωριά (Χερσόνησο, Επισκοπιανό και Κουτουλουφάρι) που βρίσκονται στην πλαγιά και που σήμερα αποτελούν μαζί με τον Λιμένα Χεσονήσου μια ενιαία αστικοποιημένη ζώνη. Η Σταλίδα, η περιοχή μεταξύ Λιμένος Χερσονήσου και Μαλίων, την ίδια εποχή δεν ήταν οικισμός αλλά η παραλία του Μοχού, ενός από τα κεφαλοχώρια της ενδοχώρας.
Τα Μάλια είναι γνωστά για το σημαντικό μινωικό ανάκτορο που βρίσκεται στα ανατολικά της παραλίας, ενώ η αρχαιότερη μνεία για το όνομα του οικισμού υπάρχει σε έγγραφο του 1390 μ.Χ. Το νεώτερο ιστορικό του οικισμού αναφέρεται εν συντομία από τον Σπανάκη:
“Τα Μάλια, πριν από τον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο, ήταν ένα συνηθισμένο κρητικό χωριό, που το έδερνε η ελονοσία. Οι κάτοικοί του ασχολούνταν κυρίως στην καλλιέργεια των κηπευτικών και της μπανάνας. Ήταν ένα γραφικό τοπίο με τους ανεμόμυλους, ανέξοδοι ‘νεροκουβαλητές’, που πότιζαν τα περβόλια και έδιδαν μια κίνηση ζωντανή στο τοπίο.
Σήμερα τα πολυτελέστατα ξενοδοχεία, που φιλοξενούν χιλιάδες τουρίστες, τα κοσμικά κέντρα, τα εστιατόρια, τα καταστήματα τουριστικών ειδών και η κίνηση αυτοκινήτων και ανθρώπων, το έχουν μεταβάλει σε μεγάλο κοσμοπολίτικο κέντρο. Η όψη του άλλοτε ήρεμου χωριού άλλαξε ολωσδιόλου. Οι ανεμόμυλοι ρήμαξαν, τα περβόλια έγιναν οικόπεδα και οι κάτοικοι ασχολούνται, στο σύνολό τους σχεδόν, με τον τουρισμό. Ο τουρισμός τους πλουτίζει, φυσικά, αλλά, δυστυχώς, τους κάνει να χάσουν την κρητική τους εθνικότητα, τα ήθη και τα έθιμα των προγόνων των!...”.
Η παραπάνω περιγραφή (βλ. σχετικά Εικόνες 3, 4 και 5) δεν αποδίδει τις εξελίξεις των τελευταίων χρόνων. Δίπλα στα πρώτα ξενοδοχεία που χτίστηκαν τη δεκαετία του 1960 ήρθαν να προστεθούν νέες μονάδες άλλα και, κυρίως, διάσπαρτα κτίσματα με ενοικιαζόμενα δωμάτια χωρίς κανένα σχεδιασμό, παρά το γεγονός ότι τέτοιος σχεδιασμός επιχειρήθηκε. Το 1967 εκπονήθηκε η “Μελέτη Τουριστικής Αναπτύξεως” για Χερσόνησο – Μάλια που προέβλεπε για το έτος 1975 εγκατάσταση ξενοδοχειακών μονάδων δυναμικότητας 1.000 κλινών, με προβλεπόμενο μόνιμο πληθυσμό 4.000 κατοίκους. Από την ίδια μελέτη είχαν τεθεί οι όροι προστασίας φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος για το σύνολο της περιοχής. Οι μελετητές είχαν επίσης διατυπώσει την αναγκαιότητα αλλά και το Σχέδιο Διατάγματος για τη θεσμοθέτηση της μελέτης ως Ρυθμιστικού Σχεδίου (βλ. Εικόνα 6).
Αντί των προαναφερόμενων μεγεθών, το 2003 καταγράφηκαν από τη Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφέρειας Κρήτης 2000-2006 για το Λιμένα Χερσονήσου 263.748 αφίξεις και 2.507.731 διανυκτερεύσεις, Ο αριθμός αυτός είναι 60 φορές μεγαλύτερος από τον πληθυσμό της περιοχής. Για τα Μάλια καταγράφηκαν 97.524 αφίξεις και 855.002 διανυκτερεύσεις, αριθμός 26 φορές μεγαλύτερος του τοπικού πληθυσμού.
Το ιστορικό των πολεοδομικών ρυθμίσεων στην περιοχή παρέχει πρόσθετες εξηγήσεις. Η Χερσόνησος διαθέτει εγκεκριμένη πολεοδομική μελέτη από το 1979, αν και μέχρι σήμερα δεν έχει εγκριθεί Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο. Η Σταλίδα, για την οποία η Μελέτη του 1967 δεν πρότεινε καμία οικιστική ανάπτυξη αλλά μόνο οργάνωση της παραλιακή ζώνης για κολύμβηση, έχει εγκεκριμένη Πολεοδομική μελέτη από το 1991 και Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο από το 2002. Τα Μάλια αναπτύσσονται ακόμη ως οικισμός άνω των 2000 κατοίκων, με τις παρεκκλίσεις που ισχύουν στη Ζώνη των 500 μ. και στο χαρακτηρισμένο οδικό δίκτυο. Το 2004 εγκρίθηκε Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (του Ν. 1337/83) σε ζώνη που καλύπτει τον παλιό οικισμό και εκτείνεται σε δύο τουριστικές ζώνες που περιλαμβάνουν ολόκληρη την παραλιακή ζώνη και καλύπτουν τις τελευταίες ενδιάμεσες καλλιεργούμενες περιοχές που η Ρυθμιστκή Μελέτη του 1967 επιζητούσε να διατηρήσει. Η έγκριση Πολεοδομικής Μελέτης, που ξεκίνησε το 1990 για τη ζώνη του παλιού οικισμού και την επέκτασή του, ακόμη εκκρεμεί.
Η πρόκριση του πρότυπου ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού σε συνδυασμό με την έλλειψη πολεοδομικού σχεδιασμού οδήγησαν τα Μάλια, όπως και άλλες περιοχές της χώρας, σε ρόλο υποδοχής φθηνού νεανικού τουρισμού με τους tour-operator να υπόσχονται – και να προσπαθούν να παρέχουν – καθεστώς απόλυτης ασυδοσίας και την τοπική κοινωνία και τη δημοτική αρχή να αναζητούν λύσεις (βλ. Εικόνα 7. Το κράτος καλείται να λειτουργήσει κατασταλτικά, ενώ παράλληλα επιχειρεί την κινητοποίηση της Βρετανικής Πρεσβείας, χώρας προέλευσης μεγάλου ποσοστού των επισκεπτών της περιοχής, παράγοντες της οποίας επισκέπτονται τις “πληγείσες περιοχές”, την ίδια στιγμή που ο ίδιος ο Βρετανικός τύπος δεν διστάζει να τις δυσφημίζει.
Καμιά μελέτη δεν υποστηρίζει πλέον επίσημα το πρότυπο του μαζικού τουρισμού στην Κρήτη, ενώ όλες διαπιστώνουν τα προβλήματα. Στην ύπαρξη τουριστικών καταλυμάτων που δεν διαθέτουν επίσημη άδεια λειτουργίας αποδίδεται από τη Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφέρειας Κρήτης 2000-2006 “η απώλεια εισοδήματος, οι χαμηλές τιμές και η ποιότητα των υπηρεσιών, ο αθέμιτος ανταγωνισμός και άλλα παραπλήσια προβλήματα που μακροπρόθεσμα προκαλούν την προσέλκυση τουριστών χαμηλής εισοδηματικής στάθμης”.
Στο Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης του Ελληνικού Τουρισμού 2004-2010 αναφέρεται για το σύνολο της χώρας ότι, έναντι της κλασικής ξενοδοχίας που ξεπερνά τις 8.000 μονάδες με πάνω από 312.000 δωμάτια και περισσότερες από 600.000 κλίνες, η παραξενοδοχία αριθμεί περί τις 30.000 επιχειρήσεις με περισσότερες από 500.000 κλίνες, έχοντας την τελευταία 15ετία ξεφύγει από το αρχικό πρότυπο των απλών ενοικιαζομένων δωματίων. Στο ίδιο κείμενο διαπιστώνεται επίσημα η ολιγοψωνιακή διάθρωση τουριστικής ζήτησης με λίγους tour-operator με συνέπεια τις ισχυρές πιέσεις για χαμηλές τιμές, η αδυναμία διαπραγμάτευσης των μικρών τουριστικών μονάδων με τους ισχυρούς tour-operator, η ανάγκη εστίασης στην ενίσχυση των δικτυώσεων και των συνεργασιών των επιχειρήσεων, αλλά και “η καλλιέργεια μιας νέας επιχειρηματικής αντίληψης με στόχο την υιοθέτηση ενός κοινά αποδεκτού κώδικα σχέσεων μεταξύ tour operator και τουριστικών επιχειρήσεων”.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Andriotis, K. (2003) “Coastal resorts morphology: the Cretan experience”, Tourism Recreation Research, 28 (1), pp. 67-76.
Briassoulis, H. (2003) “
Γραφείο Π.Α. Τσολάκη, Α.Ι. Ζάννου και συνεργάτες (1967) Χερσόνησος – Μάλια: μελέτη τουριστικής αναπτύξεως, β’ στάδιο, Αθήνα.
ΕΟΤ (2003) Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης της Περιφέρειας Κρήτης, Αθήνα: Υπουργείο Ανάπτυξης, ΕΟΤ.
Σπανάκης, Σ. Γ. (1991) Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, Ηράκλειο: Δετοράκης.
Υπουργείο Ανάπτυξης (2003) Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης του Ελληνικού Τουρισμού 2004-2010, Αθήνα.
