Πυλαία:  το τοπίο της περιαστικής ζώνης

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται το όριο της πολεοδομημένης συμπαγούς Ανατολικής Θεσσαλονίκης και η διάσπαρτη περιαστική ζώνη. Διακρίνεται η Εθνική Οδός Θεσσαλονίκης-Μουδανιών, το εμπορικό κέντρο της Makro, το κεραμοποιείο “Αλατίνι” και διάσπαρτες εγκαταστάσεις του τριτογενή τομέα. Στο βάθος ο Θερμαϊκός Κόλπος.

Το τοπίο που αντιστοιχεί στη σημερινή περιαστική ζώνη της Θεσσαλονίκης, η περιοχή δηλαδή ανάμεσα στις πυκνοδομημένες περιοχές και στους οικισμούς προαστιακής κατοίκησης, αποτελούσε ακόμη τη δεκαετία '50 μέρος της υπαίθρου της πόλης, το κατώφλι της παραγωγικής της ενδοχώρας. Δυτικά υπήρχαν λαχανόκηποι, βόρεια καλλιεργήσιμες εκτάσεις - κυρίως σταροχώραφα - και νοτιοανατολικά βοσκοτόπια και αγροτο-κτηνοτροφικά κτήματα που ακολουθούσαν τις ήπιες διακυμάνσεις του φυσικού ανάγλυφου και άφηναν ανενόχλητους τους χειμάρρους να το διατρέχουν. Η γη καλλιεργούνταν, δίνοντας σταθερή απασχόληση σε ένα τμήμα των κατοίκων των περιφερειακών, προσφυγικών οικισμών. Τα τοπωνύμια (βλ. Σχήμα 1) ανταποκρίνονταν ακόμη τότε σε υπαρκτούς χαρακτηριστικούς τόπους και περιέγραφαν την πολυμορφία του τοπίου των παρυφών της Θεσσαλονίκης και των περιαστικών ακόμη οικισμών της: τα Τσαΐρια στις εκβολές του Δενδροπόταμου και του Ανθεμούντα, οι Ανθόκηποι στην Ευκαρπία, το Τσεπίτσ-Κισλά, o κατσικo-βοσκότοπος Βλάχων, η Ρίγανη, τα Μαντέμια και οι Λυγαριές στις υπώρειες του λόφου της Πυλαίας, το Νταλιάνι στη Μίκρα κλπ.

Η ολοκλήρωση των μεταφορικών υποδομών στα μέσα της δεκαετίας '90 κατέστησε την περιαστική ζώνη όλο και περισσότερο προσβάσιμη. Παράλληλα, διάσπαρτα οικοδομήματα νομότυπης και αυθαίρετης δόμησης με ποικίλες χρήσεις ξεφύτρωσαν σταδιακά στις προηγουμένως αδόμητες εκτάσεις, τόσο κατά μήκος του κύριου οδικού δικτύου αλλά και στο εσωτερικό των περιοχών. Οι επιχωματώσεις των ρεμάτων και οι χωματουργικές εργασίες τροποποίησαν το φυσικό ανάγλυφο, ενώ οι περιφράξεις και η κατάργηση των πυρήνων υψηλής βλάστησης στον αιγιαλό (βλ. Εικόνα 1) αποτέλεσαν παρεμβάσεις που προετοίμασαν την περαιτέρω εντατικοποίηση της χρήσης του περιαστικού χώρου. (βλ. στο Σχήμα 2 τα στάδια εξέλιξης της Ευξεινούπολης - Νικόπολης βόρεια της εσωτερικής περιφερειακής οδού στην περιοχή Ευκαρπίας - Σταυρούπολης στην περιοχή της Πυλαίας).

Από το τέλος της δεκαετίας του '90 οι νέες χωροθετικές επιλογές των επιχειρήσεων του τριτογενούς τομέα, αξιοποιώντας τα νέα δεδομένα προσβασιμότητας και διαθεσιμότητας μεγάλων κενών εκτάσεων, δημιούργησαν τους πρώτους, εκτός κέντρου, νέους πόλους έλξης του ευρύτερου καταναλωτικού κοινού. Οι νέες υπεραγορές και τα εμπορικά κέντρα, αρκετά από τα οποία ενσωμάτωσαν δραστηριότητες αναψυχής-εστίασης, αλλά και τα συγκροτήματα γραφείων αποτέλεσαν τα πρώτα νέου τύπου περιαστικά τοπία που αναδύθηκαν (βλ. Εικόνα 2). Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας διαβούλευσης για τη θεσμοθέτηση των Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου (Ζ.Ο.Ε.) την περίοδο 2002-2003, η περιαστική περιοχή νοτιο-ανατολικά και βόρεια του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (Π.Σ.Θ.) γνώρισε μία πρωτόγνωρη ανάπτυξη από την αξιοποίηση ιδιωτικών εκτάσεων. Ιδιαίτερα η περιαστική - εκτός σχεδίου περιοχή των Δήμων Πυλαίας και Θέρμης μέχρι την ακτογραμμή αποτέλεσε το ταχύτερα αναπτυσσόμενο πεδίο εγκατάστασης δραστηριοτήτων του τριτογενούς τομέα και ήπιων κλάδων της οικονομίας στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Καταλυτική για τη διαμόρφωση του τοπίου της περιοχής στάθηκε η ύπαρξη μεγάλων εκτάσεων και οι κατά συγκυρία χωροθετικές αναζητήσεις νέων διεθνοποιημένων επιχειρήσεων, οι οποίες έσπευσαν να εγκατασταθούν εδώ πριν την εφαρμογή των Ζ.Ο.Ε. Οι εγκαταστάσεις αυτές λειτουργούν σήμερα ως ενδιάμεσες κεντρικές περιοχές μεταξύ των συνεκτικών αστικών περιοχών και των νέων προαστιακών περιοχών κατοικίας της υπαίθρου, ανατρέποντας την μονοκεντρικότητα του Π.Σ.Θ. στον τριτογενή τομέα με απρόσμενες επιπτώσεις στο σύνολο της πόλης. Στην ίδια ζώνη χωροθετήθηκε αργότερα και ο κεντρικός πυρήνας ανάπτυξης της Ζώνης Καινοτομίας Θεσσαλονίκης - Τεχνόπολη (Ν. 3489/06).

Το τοπίο της περιαστικής ζώνης αντανακλά τοπικά όλες τις παγκόσμιες χωρο-κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες αστικοποίησης. Αφενός συμπυκνώνει όλες τις ιδιαίτερες διευκολύνσεις που παρέχονται από την κεντρική (εθνική) διοίκηση στην εγκατάσταση επιχειρήσεων διεθνοποιημένων συμφερόντων. Αφετέρου αυτή η ίδια η περιφέρεια της πόλης συνεχίζει να παρέχει ένα περιορισμένο, δυσδιάκριτο αλλά ενεργό ακόμη πεδίο επιβίωσης, ενσωμάτωσης ή περιθωριοποίησης ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (βλ. Εικόνα 3). Ηλικιωμένοι και ηλικιωμένες, άτομα αδύναμα να αναπτύξουν κινητικότητα στο αστικό γίγνεσθαι, μονήρεις αλλά και οικογένειες μεταναστών, εμφανώς φτωχοί και άεργοι, καθώς και οικογένειες τσιγγάνων κατοικούν σε οριοθετημένους πυρήνες, φωλιάζουν σε αθέατα και απομακρυσμένα, συχνά απαξιωμένα σημεία της άκρης της πόλης, σε κτίσματα αλλού αθροιστικά ανακαινισμένα και αλλού μισοερειπωμένα, ακόμη και σε τροχόσπιτα. Πίσω από τη "γυαλιστερή" glamorous (sic) εικόνα της νέας διάχυτα αστικοποιημένης περιφέρειας, παρατηρούνται πολεοδομικές/οικιστικές και κοινωνικές αντιφάσεις σε ένα ιδιαίτερα αναμεμειγμένο λειτουργικά, κοινωνικά και πολιτισμικά τοπίο, χωρίς προηγούμενο (βλ. Εικόνα 4). Στα πλαίσια ενός ολοένα και περισσότερο εντεινόμενου ανταγωνισμού για τη χρήση της περιαστικής γης, χωρικές ενότητες κάθε λειτουργίας και κλίμακας χωροθετούνται διάσπαρτα, δεν αλληλεπιδρούν με το άμεσο τοπίο τους και λειτουργούν ως αυτοτελή αποσπάσματα συχνά σε σύγκρουση μεταξύ τους. Το τοπικό και το πολυεθνικό εμπόριο, οι ιδιόκτητες κατοικίες υψηλών εισοδημάτων και τα συγκροτήματα μικρής κλίμακας (βλ. Εικόνα 5), οι μονάδες παραγωγής, τα γραφεία, τα κατάλοιπα της αγροτικής γης, οι οικισμοί εδραιοποιημένων νομάδων, διάσπαρτες καλύβες και παράγκες έχουν συγκροτήσει έναν κατακερματισμένο αστικό ιστό, ένα δυσανάγνωστο τοπίο - μωσαϊκό χωρικών αποσπασμάτων που εξυπηρετείται κυρίως από τους νέους μεγάλους οδικούς άξονες.

Σήμερα, στο τοπίο της περιφέρειας, διακρίνονται εύκολα οι ασαφείς περιαστικές περιοχές από τις επίσημα πολεοδομημένες στο αστικό όριο της περιαστικής ζώνης. Διαχωριστικό στοιχείο τόσο στο (φυσικό - ανθρωπογενές) τοπίο όσο και στην κατοίκηση, την οικονομία, τις θεσμικές δεσμεύσεις και τις αναπτυξιακές δυνατότητες, αποτελεί - απουσία εφαρμογής ευρύτερων χωροταξικών ρυθμίσεων - το θεσμοθετημένο όριο του σχεδίου πόλης (βλ. αεροφωτογραφία). Το απλοϊκό αυτό στοιχείο του εφαρμοζόμενου πολεοδομικού σχεδιασμού από τη δεκαετία του '20, καθορίζει  τη μορφή της άκρης της πόλης και στη δεύτερη μεταπολεμική περίοδο, παρά την εισαγωγή του νέου εκσυγχρονιστικού θεσμικού πλαισίου της δεκαετίας του '80. Το όριο του σχεδίου πόλεως εξακολουθεί να διαχωρίζει την αστική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, αλλά και των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων στα δύο: στην πολεοδομημένη αστική περιοχή (εντός σχεδίου), η ελληνική εκδοχή της συμπαγούς πόλης, και στην ασαφή περιαστική πόλη (εκτός σχεδίου), η ελληνική εκδοχή της αστικής διάχυσης. Από την μια παρατηρούμε την κατασκευή ενός πυκνοδομημένου συνήθως ιστού με λίγο - πολύ προβλέψιμα χωρικά και κοινωνικά αποτελέσματα στην προοπτική της ολοκλήρωσης του σχεδιασμού, και από την άλλη την παραγωγή ενός τοπίου με ανεξέλεγκτες κοινωνικές, περιβαλλοντικές και αναπτυξιακές συνέπειες ως αποτέλεσμα της χωροταξικής-πολεοδομικής ασάφειας, και των πολυάριθμων ανεξάρτητων πολιτικών, του γνωστού ελληνικού μεταπολεμικού μοντέλου χωρικής ανάπτυξης.

Χ.Χ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Καυκαλάς, Γ., Ανδρικοπούλου, Ε., Γιαννακού, Α., Γαιννακούρου, Γ., Ζέικου, Π., Κομνηνός, Ν., Μάνος, Σ., Νικηφορίδης, Ν., Τόμπρος, Β., Φουτάκης, Δ. (1999) Θεσσαλονίκη: Μείωση της μονοκεντρικότητας στο Πολεοδομικό Συγκρότημα και ο ρόλος του τριτογενούς τομέα. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη - Οργανισμός Θεσσαλονίκης

Μαλούτας, Θ. (2000) "Κοινωνιολογία της πόλης: παραδοσιακά ερμηνευτικά σχήματα, σύγχρονες συζητήσεις και ο ελληνικός αστικός χώρος", Μοδινός, Μ., Ευθυμιόπουλος Η. (επιμ.) Η βιώσιμη πόλη, Αθήνα: Στοχαστής - Δ.Ι.Π.Ε., σσ. 86-98.

Μοδινός, Μ., Ευθυμιόπουλος, Η. (επιμ.) (2000) Η βιώσιμη πόλη, Αθήνα: Στοχαστής - Δ.Ι.Π.Ε.

Οικονόμου, Δ. (2000) "Η περιβαλλοντική διάσταση της πολεοδομικής πολιτικής στη μεταπολεμική Ελλάδα", Μοδινός, Μ., Ευθυμιόπουλος Η. (επιμ.) Η βιώσιμη πόλη, Αθήνα: Στοχαστής - Δ.Ι.Π.Ε., σσ. 47-69.

Sieverts, T. (2003) Cities Without Cities: an Interpretation of the Zwischenstadt, London - New York: Spon Press.

Χριστοδούλου, Χ. (2008) Αστικοποίηση και χώροι κοινωνικού αποκλεισμού: Εγκαταστάσεις κατοίκησης στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, 1980-2000, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ.