Το αστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης "δυτικά των τειχών"

Η αεροφωτογραφία παρουσιάζει εύγλωττα την άναρχη και άμορφη οικιστική ανάπτυξη στις δυτικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης. Εμφανίζονται τα ακραία τμήματα των δήμων Σταυρούπολης και Ευόσμου εκατέρωθεν της εσωτερικής περιφερειακής οδού (από τη διασταύρωσή της με την οδό Λαγκαδά προς τα δυτικά), η οποία έχει μεταβληθεί σε εσωτερικό αστικό δρόμο. Η αραιοδομημένη έκταση δεξιά της περιφερειακής αποτελεί την εγκεκριμένη οικιστική επέκταση του δήμου Ευόσμου. Είναι εμφανής  η παρουσία μεγάλων βιομηχανικών μονάδων, αποθηκών και εγκαταστάσεων εργασίας που βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στον αστικό ιστό.

Αν η εντός των τειχών πόλη μετρά χιλιετίες, η επέκταση δυτικά των τειχών είναι δημιούργημα του 20ου αιώνα. Ζωτικό τμήμα της σύγχρονης μητροπολιτικής Θεσσαλονίκης, απλώνεται από τις δυτικές υπώρειες του Χορτιάτη μέχρι το μυχό του Θερμαϊκού, με εγγύτερο όριο το Γαλικό και απώτερο τον Αξιό ποταμό. Αυτή η εκτεταμένη και σχετικά ομαλή έκταση προσέφερε επαρκή χώρο και ευνοϊκές συνθήκες για την εγκατάσταση όλων εκείνων των λειτουργιών που μετασχημάτισαν μέσα σε λίγες δεκαετίες το δεύτερο κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο σημαντικότερο μετά την Αθήνα αστικό κέντρο της χώρας: φυσικές προσβάσεις για την εξασφάλιση των σιδηροδρομικών και οδικών συνδέσεων με την ενδοχώρα, την Ανατολή και την Κεντρική Ευρώπη, κατάλληλη θέση για την κατασκευή του σύγχρονου λιμανιού, πρόσφορες εκτάσεις για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, αδόμητη γη για την εγκατάσταση νέου πληθυσμού.

Έως τα τέλη του 19ου αιώνα, η περιοχή γύρω από τα τείχη ήταν σχεδόν ακατοίκητη ενώ ευρύτερα δεν υπήρχαν παρά μικροί αγροτικοί οικισμοί. Δυτικά των τειχών, οι πρώτες αστικές λειτουργίες άρχισαν να εμφανίζονται μετά το 1870, με την κατασκευή των καινούριων σιδηροδρομικών και λιμενικών εγκαταστάσεων και την εμφάνιση των πρώτων σημαντικών βιομηχανικών μονάδων. Ήδη στα 1910 το νέο λιμάνι είχε ολοκληρωθεί, το σιδηροδρομικό δίκτυο είχε συνδεθεί με τα διεθνή δίκτυα και είχε δημιουργηθεί η βιομηχανική βάση της πόλης (βλ. Σχήμα 1 και Εικόνα 1). Η άμεση περιοχή προσέλκυσε χάνια και εμπορικά, εργαστήρια και αποθήκες, και σχεδόν αμέσως μετά τον σχηματισμό της άρχισε να υποδέχεται κάθε λογής νέους κατοίκους. Έτσι, καθώς την ίδια περίοδο η ανατολική επέκταση της πόλης ξεκινά με την ανοικοδόμηση επαύλεων, δυτικά εγκαθίστανται οι βαριές λειτουργίες. Αυτή η λειτουργική - και κοινωνική στη συνέχεια - διαίρεση του χώρου εγγράφηκε στον γενετικό κώδικα της πόλης και έκτοτε διατηρείται και αναπαράγεται με χαρακτηριστική σταθερότητα.

Τα πολεοδομικά σχέδια ενσωμάτωσαν και εξορθολόγισαν αυτή τη δυναμική: στο πρώτο πολεοδομικό σχέδιο, μετά την πυρκαγιά του 1917, η δυτική επέκταση της πόλης προβλεπόταν ως βιομηχανική περιοχή, με σύγχρονες σιδηροδρομικές και λιμενικές εγκαταστάσεις (βλ. Εικόνα 2) και πρότυπους εργατικούς συνοικισμούς. Στην ίδια λογική κινήθηκε η Χωροταξική Μελέτη του 1970 (βλ. Σχήμα 2) στην οποία, με χρονικό ορίζοντα την πεντηκονταετία, ο μητροπολιτικός χώρος κάλυπτε όλη την έκταση μέχρι τον Αξιό. Σχηματίστηκε έτσι ένα αστικό συνεχές που καλύπτει σχεδόν το ήμισυ της έκτασης του Πολεοδομικού Συγκροτήματος και στεγάζει το 1/3 του πληθυσμού του. Σήμερα οι 11 δήμοι της δυτικής Θεσσαλονίκης καλύπτουν έκταση μεγαλύτερη των 1.900 εκταρίων (δηλ. πάνω από το 48% του συνόλου της πόλης). Πληθυσμιακά είναι οι δυναμικότερα αναπτυσσόμενοι δήμοι στο πολεοδομικό συγκρότημα και το 2001 συγκεντρώνουν 300.937 κατοίκους, μέγεθος που υπερβαίνει το 1/3 του πληθυσμού του ΠΣ (800.764) και αναλογεί σε περισσότερο από το 70% του κεντρικού δήμου (βλ. Πίνακα 1 και Σχήμα 3).

Η δυτική Θεσσαλονίκη χαρακτηρίζεται από αστικό ιστό και δίκτυο χωρίς σαφή χάραξη, μορφή και ιεραρχία, από αυθαίρετη δόμηση, ποσοτική και ποιοτική ανεπάρκεια ελεύθερων χώρων, ανεξέλεγκτη ανάμειξη κατοικίας και λοιπών χρήσεων, έλλειψη κοινωνικού εξοπλισμού και τεχνικών υποδομών και, τέλος, από ρύπανση του περιβάλλοντος (βλ. Σχήμα 4). Τα μόνα κενά που διακρίνονται είναι τα ίχνη του παρελθόντος: στρατόπεδα και ιστορικά νεκροταφεία, εγκαταλειμμένες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και αδρανή βιομηχανικά κτίρια (βλ. Εικόνα 3). Τα χαρακτηριστικά αυτά συνιστούν γνωρίσματα μιας διάχυτης υποβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος και δείκτες της ανισότητας ως προς την κεντρική αλλά και την ανατολική περιοχή της πόλης. Ο μετασχηματισμός αυτός επεκτείνεται δυτικότερα, καθώς τα μεγάλα έργα εξυγίανσης της πεδιάδας με τη διευθέτηση των χειμάρρων και των ποταμών, την αποστράγγιση των εδαφών και την αναδιάταξη των εκβολών του Αξιού, έδωσαν νέα δυναμική στην αγροτική περιφέρεια της πόλης, μεταμόρφωσαν το αγροτικό τοπίο και διαμόρφωσαν ένα νέο θαλάσσιο μέτωπο. Στις εκτάσεις αυτές, γύρω από τις οργανωμένες βιομηχανικές περιοχές της Ιωνίας και της Σίνδου (βλ. Εικόνα 4),  κατά μήκος των οδικών αξόνων αλλά και διάσπαρτη σε όλη την έκταση, βρίσκεται εγκατεστημένη η βιομηχανική και βιοτεχνική παραγωγή της πόλης, οι μεγάλες εγκαταστάσεις χονδρικού εμπορίου, οι αποθήκες καυσίμων, τα μεγάλα συγκοινωνιακά δίκτυα.

Η ανεξέλεγκτη αστική ανάπτυξη έχει οδηγήσει στην αλλοίωση του φυσικού τοπίου, στην εξαφάνιση της βλάστησης και των χειμάρρων και στην κάλυψη του ανάγλυφου του εδάφους από την πυκνή δόμηση. Περιοχές ιδιαίτερης οικολογικής σημασίας, προστατευόμενες μάλιστα (!), πιέζονται και υποβαθμίζονται από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Οι κατοικημένες περιοχές έχουν χάσει την άλλοτε ισχυρή και καθημερινή σχέση τους με τη θάλασσα, χωρίς δυνατότητα διεξόδου στον ανοικτό ορίζοντα. Η κατασκευή των μεγάλων τεχνικών έργων, η επέκταση του λιμανιού και ο οδικός άξονας της Εγνατίας οριστικοποιούν το διαμορφωμένο λειτουργικό χαρακτήρα της περιοχής, δημιουργούν ωστόσο τις προϋποθέσεις για εγκατάσταση νέων μητροπολιτικών δραστηριοτήτων (βλ. Εικόνα 5), που προϊδεάζουν για τη "μεταβιομηχανική" περίοδο της πόλης.

Ν.Π.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Γιαννακού, A. (2008) "Πολεοδομικά σχέδια για τη Θεσσαλονίκη: Ιδεολογία και πρακτική στη διάρκεια του 20ου αιώνα", Καυκαλάς, Γ., Λαμπριανίδης, Λ., Παπαμίχος, Ν. (επιμ.) Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο. Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών, Αθήνα: Κριτική.

Κολώνας, B., Τραγανού - Δεληγιάννη, Ο. (1987) Αρχές της Βιομηχανίας στη Θεσσαλονίκη, 1870-1912, κατάλογος ομώνυμης έκθεσης, Θεσσαλονίκη: ΕΤΒΑ.

Παπαμίχος, Ν., Χαστάογλου, Β. (2000) "Δυτική Θεσσαλονίκη. Δυνατότητες και προοπτικές για την ανασύνταξη του Μητροπολιτικού χώρου", Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου "Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Μακεδονίας - Θράκης.

Σημαιοφορίδης, Γ. (επιμ.) (2000): Νέοι κοινόχρηστοι χώροι για τη σύγχρονη πόλη: Το δυτικό τόξο στη Θεσσαλονίκη, Ο.Π.Π.Ε.Θ. 1997, Θεσσαλονίκη: EUROPAN - Untimely books.

Τσουλουβής, Λ., Γιαννακού, Α.,  Ζωγράφος, Β., Θερμός, Κ., Ξεπαπαδάκη, Ι. (1981) Μελέτη οικιστικής ανάπτυξης Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: ΤΕΕ.