WEB_AERIAL_METEORA.THESSALONIKI

Φωτογραφία Ν.Δ., 2009.

Μετέωρα Πολίχνης: αυτογενής/αυθαίρετος οικισμός στη Δυτική Θεσσαλονίκη

Στο κέντρο της αεροφωτογραφίας, ο λόφος των Μετεώρων της Πολίχνης, με την υδατοδεξαμενή στην κορυφή όπως έχει αναπτυχθεί σταδιακά με αυτογενείς εγκαταστάσεις από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 μέχρι πρόσφατα. Στα αριστερά, η περιοχή με τις πολυκατοικίες αποτελεί τη μετεξέλιξη της πρώτης φάσης αυτογενούς εγκατάστασης της δεκαετίας του 1960, στο νότιο τμήμα του λόφου. Η ανατολική περιφερειακή οδός και ο κόμβος διακόπτουν την φυσική συνέχεια με περιαστικό το δάσος του Σέιχ Σου. Στο βάθος δεξιά, διακρίνεται το νέο Στρατιωτικό Νοσοκομείο ‘424’ και το Νοσοκομείο Παπανικολάου και στον ορίζοντα η άμεση αστική περιφέρεια της Δυτικής Θεσσαλονίκης.

Η βορειοδυτική περιφέρεια του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης μέχρι την  άφιξη των προσφύγων το 1922 αποτελούνταν από μεγάλα τσιφλίκια –το Λεμπέτ, το Χαρμανκιοΐ, το Καρά-Ισίν– με αραιή κατοίκηση, χωρίς αναγνωρίσιμο οικιστικό δίκτυο. Με την άτακτη μικρο-οικοδόμηση των αγροτικών διανομών, οι προσφυγικοί συνοικισμοί ενσωματώθηκαν σε ένα αυθόρμητα και ανορθολογικά αναπτυγμένο αστικό συνεχές (βλ. Σχήμα 1). Στη δεκαετία του 1960 εντάθηκε η προσέλκυση εσωτερικών μεταναστών στη βορειοδυτική περιφέρεια λόγω της γειτνίασης με τις υποδομές των μεταφορών (λιμάνι, σιδηροδρομικός σταθμός) και της απασχόλησης στη βιομηχανία. Οι ίδιοι αυτοί λόγοι την διακρίνουν διαχρονικά ως υποβαθμισμένο αστικό τοπίο. Σημαντικό ρόλο, όμως, έπαιξε και η κρατική πολιτική παροχής γης μέσα από διαδοχικές διανομές αγροτικών κλήρων σε διαφόρων κατηγοριών δικαιούχους, γεγονός που ενθάρρυνε την πολλαπλή κατάτμηση και κεφαλαιοποίησή τους για οικιστική χρήση. Στο πλαίσιο των ίδιων διανομών γης, διατηρήθηκαν δημόσιες εκτάσεις πρόσφορες σε καταπατήσεις (βλ. Εικόνα 1). Η διάσπαρτη και πολυκεντρική χωρική δομή της δυτικής Θεσσαλονίκης ήταν περισσότερο δεκτική και αρκετά ανεξέλεγκτη για την υποδοχή νέων οικιστών. Τέλος, τα δίκτυα συγγένειας, φιλίας και αλληλοϋποστήριξης των μεταναστών έπαιξαν το ρόλο τους στη συνεχιζόμενη αλυσιδωτή τροφοδότηση συγκεκριμένων τοποθεσιών.

Ο λόφος όπου βρίσκονται σήμερα οι γειτονιές των Μετεώρων ήταν δημοτική γη, μέρος του τσιφλικιού του Καρά-Ισίν, στο οποίο εγκαταστάθηκαν αρχικά οικογένειες Βλάχων, αργότερα (το 1922) πρόσφυγες από τον Καρς και, από το 1960, εσωτερικοί μετανάστες από τα χωριά της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας που εγκατέλειψαν την ύπαιθρο από το φόβο του Εμφυλίου. Η εμφάνιση των πρώτων αυθαίρετων κατοικιών στο λόφο χρονολογείται στις αρχές της δεκαετίας του 1960 (βλ. Εικόνα 2). Εμφανίστηκαν αρχικά μικρές μονάδες κατοικιών, που κατασκευάζονταν γρήγορα, μέσα σε λίγες νύχτες, χωρίς άδεια και με παντελή έλλειψη σχεδίου και υποδομών. Η στοιχειώδης αρχικά κατοικία επεκτεινόταν σταδιακά ανάλογα με τις ανάγκες και τις οικονομικές δυνατότητες της οικογένειας (βλ. Σχήμα 2), συχνά με προσωπική εργασία και ενσωμάτωση “ανακυκλωμένων” υλικών από άλλες κατασκευές, δίνοντας στη γειτονιά μία εικόνα διαρκούς μετασχηματισμού. Το δίκτυο των δρόμων (βλ. Εικόνα 3) προέκυψε ως αποτέλεσμα των κυρίαρχων διαδρομών ανάμεσα στις κατοικίες και τα κύρια τοπόσημα, ακολουθώντας, κατά το δυνατόν, τις ισοϋψείς καμπύλες (βλ. Σχήμα 3).

Η αρχική εγκατάσταση στα Μετέωρα μετεξελίχθηκε από μία σειρά εντάξεων στο επίσημο πολεοδομικό σχέδιο, οι οποίες με τρόπο επιλεκτικό και αποσπασματικό νομιμοποίησαν εκ των υστέρων τον τρόπο αυτό ανάπτυξης της πόλης. Η πρώτη ένταξη στο σχέδιο πόλης έγινε το 1971 (βλ. Σχήμα 4). Αφορούσε περιοχή στο νότιο τμήμα του λόφου, όπου βρισκόταν και ο συνοικισμός που ήταν τότε γνωστός ως “3,5 χιλιόμετρο” – από την απόσταση της στάσης του λεωφορείου από το κέντρο της πόλης.  Η περιοχή χωρίστηκε σε δύο τομείς, με συντελεστή δόμησης 1,8 και 0,8. Η επόμενη ένταξη, που αφορούσε το βόρειο τμήμα του λόφου, έγινε το 1986 (Πολεοδομική Μελέτη 1986 – Γ.Π.Σ. 1987), ενώ η πιο πρόσφατη, το 2004 (Γ.Π.Σ. 2000 – Πολεοδομική μελέτη 2004), αφορούσε την περιοχή “Όπισθεν υδραγωγείου” στο πίσω μέρος του λόφου.

Η ένταξη στο σχέδιο δεν συνεπαγόταν πάντα θεσμική κατοχύρωση των κατοίκων, ούτε οικονομικό όφελος από την υπεραξία της οικοπεδοποίησης, ούτε, τέλος, βελτίωση των συνθηκών ζωής από την υλοποίηση ενός ορθολογικού πολεοδομικού σχεδίου, με κοινόχρηστες και κοινωφελείς χρήσεις. Σ’ αυτό το πλαίσιο, δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί το φιλόδοξο πρόγραμμα οικιστικής ανάπτυξης που προβλεπόταν γι' αυτήν ακριβώς την περιοχή από τη Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης (Δ.Ε.ΠΟ.Σ.). Η περιοχή είχε αναπτύξει τον δικό της αστικό ιστό πολύ πριν επιχειρηθεί ο εξορθολογισμός του από την επίσημη πολεοδομία, και δεν μπόρεσε να ανατραπεί. Σήμερα, το  τοπίο των Μετεώρων (βλ. Εικόνα 4) είναι αναγνωρίσιμο ως μία περιοχή με σαφή μειονεκτικά οικιστικά χαρακτηριστικά, όπου οι στρατηγικές επιβίωσης των οικιστών διαπλέκονται με όλο το φάσμα της ατελούς πολεοδομικής και στεγαστικής πολιτικής, με αρνητικές επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή των κατοίκων (βλ. Εικόνα 5).

Το χρονικό των εντάξεων συνοδεύτηκε από μία παράλληλη ιστορία διεκδικήσεων με αντικείμενο την κατοχύρωση τίτλων κυριότητας στους οικιστές που εγκαταστάθηκαν σε δημοτική γη. Παρά την ένταξή τους στο σχέδιο το 1971 και το 1986, πολλοί οικιστές παρέμεναν χωρίς τίτλους, ενώ οι περιοχές όπου κατοικούσαν αναφέρονταν ως “κατεχόμενα”. Το 1997, μετά από κινητοποιήσεις στο κέντρο της πόλης, καταλήψεις και απεργίες πείνας που απασχόλησαν τον Τύπο της Θεσσαλονίκης, ο Δήμος Πολίχνης προχώρησε σε “χρεώσεις” των οικοπέδων που είχαν ενταχθεί στο σχέδιο, έτσι ώστε να παραχωρήσει τίτλους. Πιο πρόσφατα (2009), αντίστοιχη διαδικασία έγινε για τους οικιστές της περιοχής που εντάχθηκε στο σχέδιο το 2004.

Η περίπτωση των Μετεώρων αποτελεί μία τοπική και τυπική υλοποίηση της σταθερά αμφίσημης πολιτικής της κεντρικής εξουσίας στο φαινόμενο των αυτογενών-αυθαίρετων οικισμών και μπορεί να ερμηνευθεί ως ανοχή με στόχο την κοινωνική και πολιτική ενσωμάτωση ή/και ως αδυναμία ελέγχου. Οι διαδοχικές νομιμοποιήσεις δημιούργησαν κατάλληλο κλίμα για επέκταση του ίδιου προτύπου οικιστικής ανάπτυξης όλο και ψηλότερα και γύρω από το λόφο (βλ. Εικόνα 6), ακόμη και στην πρόσφατη περίοδο, όταν η αύξηση του πληθυσμού της πόλης είχε μετριαστεί και οι στεγαστικές πιέσεις δεν ήταν πλέον έντονες.

Ε.ΑΘ., Χ.Χ. και Κ.Χ.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Yiannakou, A. (1993) Residential Land Development and Urban Policy in Greece. The Case of Greater Thessaloniki, London: London School of Economics

Δήμος Πολίχνης (2008) Τροποποίηση Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Δήμου Πολίχνης, Στάδιο Α’ Ανάλυση-Προμελέτη, Μελετήτρια Α. Γιαννακού  και συνεργάτες, Θεσσαλονίκη.

Kalogirou, N. (1978) Salonique: Aspects Sociogeographiques de l' Urbanisation dans Trois Quartiers Populaires Peripheriques de la Metropole Nord-Hellenique, These de Doctorat de Troisieme Cycle, Paris: Pantheon-Sorbonne, Sciences Economiques, Sciences Humaines, Sciences Juridiques et Politiques, Universite de Paris I

Φιλιππίδης, Δ. (1990) Για την Ελληνική Πόλη: Μεταπολεμική Πορεία και Μελλοντικές Προοπτικές, Αθήνα: Θεμέλιο.

Χαστάογλου, Β., Παπαδόπουλος, Λ., Παπαμίχος, Ν., Πασχαλίδης, Α., Χριστοδούλου, Χ. και συνεργάτες (2000) Προσδιορισμός Στοιχείων Υποβάθμισης και Αλλοίωσης του Οικιστικού Περιβάλλοντος των Δυτικών Συνοικιών της Θεσσαλονίκης και Διατύπωση Προγραμματικού Πλαισίου Αναπλάσεων, Θεσσαλονίκη: Ερευνητικό Πρόγραμμα ΟΠΠΕΘ '97 / ΑΠΘ.

Χατζημιχάλης, Κ., Φατούρος, Δ. (1974) “Αυτογενής οικισμός στην περιοχή της Θεσσαλονίκης”, Δουμάνης, Ο.Β. και Oliver P.(επιμ.) Οικισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, σσ. 138-158.

Χριστοδούλου, Χ. (2008) Αστικοποίηση και Χώροι Κοινωνικού Αποκλεισμού: Εγκαταστάσεις Κατοίκησης στην Περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, 1980-2000, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη: Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΑΠΘ.

pdf-icon Το τοπίο στη λογοτεχνία