Ο κάμπος της Θεσσαλίας, το δέος της πεδιάδας

Στην αεροφωτογραφία καταγράφεται τμήμα του κάμπου της Θεσσαλίας, και συγκεκριμένα της περιοχής της Καρδίτσας, όπως φαίνεται κοιτώντας από τις παρυφές των βόρειων Αγράφων προς τα ανατολικά. Ο οικισμός στο μέσο της εικόνας είναι το χωριό Φράγκο του δήμου Μητρόπολης. Στον ορίζοντα διακρίνεται η πόλη της Καρδίτσας. Η εικόνα είναι αντιπροσωπευτική του αχανούς πεδινού τοπίου της Θεσσαλίας. Κυρίαρχο γνώρισμα του επίπεδου τοπίου είναι οι χρωματικές διαφοροποιήσεις των καλλιεργειών και οι γεωμετρικοί σχηματισμοί των αγροτεμαχίων. Αντίθετα, ο οικισμός παρουσιάζει μια ακανόνιστη οργανική διάταξη, ένδειξη της παλαιότητάς του σε σχέση με τους περισσότερους οικισμούς της πεδιάδας, οι οποίοι είτε δημιουργήθηκαν τον τελευταίο αιώνα είτε υπέστησαν τροποποιήσεις αποκτώντας ορθογωνική ρυμοτομία (βλ. Εικόνα 1).

Μεγάλες λίμνες καταλάμβαναν άλλοτε σημαντικό μέρος της πεδιάδας και υπολείμματά τους παρέμειναν στο νότιο τμήμα της μέχρι τους ιστορικούς χρόνους. Η αρχαιολογική έρευνα έχει εντοπίσει στη Θεσσαλία παλαιότατα ίχνη κατοίκησης κι εκατοντάδες θέσεις προϊστορικών οικισμών (βλ. Σχήμα 1). Υπάρχουν τεκμήρια ενός ανεπτυγμένου νεολιθικού αγροτικού πολιτισμού με ενδείξεις συστηματικής καλλιέργειας δημητριακών από το 7000 π.Χ.

Το τοπίο της πεδιάδας έδινε πολύ διαφορετική εικόνα μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα: αραιοκατοικημένο, με ελώδεις ζώνες κι εποχικές πλημμύρες που δέσμευαν μεγάλες εκτάσεις σε ισχνή εκμετάλλευση, συχνά περιορισμένη στη βοσκή (βλ. Εικόνα 2). Η σταδιακή εισροή νέου πληθυσμού που ακολούθησε, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και τα αποστραγγιστικά, αντιπλημμυρικά κι αρδευτικά έργα μετέβαλαν δραστικά την κατάσταση, αποδίδοντας τελικά για καλλιέργεια το σύνολο σχεδόν της πεδινής επιφάνειας.

Ο κάμπος που καταλαμβάνει το ανατολικό ήμισυ του νομού Καρδίτσας είναι τμήμα της μεγάλης θεσσαλικής λεκάνης. Μια εκτεταμένη συστάδα λόφων στο μέσον της (κεντρικοί λόφοι ή Ρεβένια) διαιρεί αυτήν την ενότητα σε δύο μικρότερες πεδιάδες, στη δυτική πεδιάδα της Καρδίτσας και στην ανατολική πεδιάδα της Λάρισας.

Σήμερα, στον κάμπο κυριαρχούν οι αροτραίες καλλιέργειες, με το βαμβάκι να υπερέχει συντριπτικά, αν και με τάσεις υποχώρησης τα τελευταία χρόνια προς όφελος του καλαμποκιού και των σιτηρών. Η καλλιέργεια σιταριού, η οποία εμφανίζεται να καλύπτει τα περισσότερα χωράφια όπως φαίνεται στην αεροφωτογραφία και στην Εικόνα 3, έχει περιοριστεί κυρίως στις λιγότερο αρδευόμενες περιοχές και είναι αισθητά μειωμένη από τις εποχές που η Θεσσαλία ήταν ένας απέραντος σιτοβολώνας. Η άλλοτε ακμάζουσα καπνοκαλλιέργεια έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί.

Ενώ το 44,9% του εδάφους της διοικητικής περιφέρειας Θεσσαλίας είναι ορεινό, το 17,1% ημιορεινό και μόλις το 36% πεδινό, η ονομασία Θεσσαλία είναι ταυτισμένη με την εικόνα της πεδιάδας. Σε μια χώρα με ένδεια γεωργικών γαιών, ο θεσσαλικός κάμπος με τη μεγάλη του κλίμακα και την παραγωγική του δύναμη ήταν φυσικό να μυθοποιηθεί και να αντιπροσωπεύει στο γεωγραφικό φαντασιακό της νεώτερης Ελλάδας το αρχέτυπο της πεδιάδας.

Παράλληλα, το εύρος και η σχετικά αδιατάραχτη ομαλότητα των θεσσαλικών πεδιάδων τις διαφοροποιούν από τη γεωφυσική πολυμορφία και την πυκνότητα των εναλλαγών και διακυμάνσεων που παρουσιάζουν τα περισσότερα ελληνικά τοπία. Αυτή η αναντιστοιχία είναι έκδηλη κατά την είσοδο στην πεδιάδα της Καρδίτσας από τα υψώματα του >Εικόνα 4). Μετά τα στενά περάσματα, τις κοιλάδες και τις βουνοπλαγιές, η έντονη ανάπτυξη του ανάγλυφου δίνει τη θέση της στην εμπειρία του τεράστιου ανοιχτού διαστήματος. Την αίσθηση αυτή επιτείνει, για όσους ταξιδεύουν με τρένο, και η σχεδόν 25 χιλιομέτρων απόλυτη ευθεία της σιδηροδρομικής γραμμής που διασχίζει την πεδιάδα.

Στις ταξιδιωτικές εντυπώσεις συγγραφέων το πεδινό τοπίο της Θεσσαλίας προσλαμβάνεται άλλοτε ως μια καταθλιπτική γυμνή επικράτεια κι άλλοτε ως μια ευφρόσυνη πανδαισία χρωμάτων και καρποφορίας. Αυτές οι συχνά αμφιταλαντευόμενες αναγνώσεις του κάμπου αναγνωρίζουν συνήθως στον παραγωγικό ρόλο του μια σημασία που αντισταθμίζει την αντιληπτική του μονοτονία. Σε λίγες περιπτώσεις, η ανοιχτότητα του κάμπου προσεγγίζεται ως αυθύπαρκτη αξία του τοπίου. Η πεδιάδα αντιπροσωπεύει τότε μια ανακουφιστική παρεμβολή στο δράμα της ορεινής διαμόρφωσης του ελληνικού χώρου ή την ανοίκεια αίσθηση της απόλυτης γεωμετρικής επιπεδότητας.

Ωστόσο, η σταθερή αναφορά του θεσσαλικού τοπίου είναι το διαχρονικό έπος της αγροτικής παραγωγής, το οποίο κατά τις τελευταίες δεκαετίες διαδραματίζεται με νέους όρους. Το τοπίο της μοντέρνας γεωργίας δεν αφηγείται πλέον τις ποικιλόμορφες εγγραφές του ανθρώπινου μόχθου στο φυσικό υπόβαθρο. Μια σειρά αλλαγών έχουν διαμορφώσει ένα κατασκευασμένο περιβάλλον οικολογικού μαρασμού κι αισθητικής μονομέρειας.

Η εντατική γεωργία της εξειδικευμένης μονοκαλλιέργειας, των λιπασμάτων και των φυτοφαρμάκων, περιόρισε πρακτικές όπως η αμειψισπορά, η αγρανάπαυση και η συνδυασμένη καλλιέργεια, που, εκτός των άλλων, εξασφάλιζαν μια πολυμορφία στο φυτικό μωσαϊκό. Η χρήση μηχανικών μέσων επέβαλε την εξομάλυνση τοπογραφικών ανωμαλιών και την κοπή των αχρείαστων πλέον δέντρων. Φυτοφράχτες από θαμνώδεις διαπλάσεις και δεντροστοιχίες, αλλά και άλλοι θύλακες φυσικής βλάστησης έχουν ελαχιστοποιηθεί και μαζί η δυνατότητα διατήρησης μιας ζωτικής για το αγροτικό οικοσύστημα βιοποικιλότητας. Τα τοπία του θεσσαλικού κάμπου χαρακτηρίζονται όλο και περισσότερο από τα περιορισμένα ερεθίσματα που προσφέρει η εναλλαγή της βαμβακοκαλλιέργειας με το σιτάρι ή το καλαμπόκι (Εικόνα 5).

Η μορφολογική απογύμνωση του πεδινού τοπίου από στοιχεία της περιβαλλοντικής και πολιτισμικής του μνήμης συμβαδίζει με την ακόμη πιο δυσμενή και μη αναστρέψιμη υπεράντληση και υποβάθμιση του υπεδάφους του. Η συνεχής επέκταση υδροβόρων καλλιεργειών (κυρίως του βαμβακιού, αλλά και του καλαμποκιού ή των τεύτλων), αλλά και οι τεράστιες απώλειες  νερού από τα συστήματα μεταφοράς και ποτίσματος, οδήγησαν σε εξάντληση τα ανανεώσιμα υδάτινα αποθέματα της Θεσσαλίας και σε δραματική πτώση της στάθμης των υπόγειων υδροφορέων της. Για να συντηρηθεί αυτό το καταστροφικό μοντέλο εντατικής γεωργικής παραγωγής, βρίσκεται σε εξέλιξη, παρά τις επανειλημμένες ακυρωτικές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας, το κολοσσιαίου κόστους, αμφιβόλου χρησιμότητας και περιβαλλοντικά επισφαλές έργο της εκτροπής του Αχελώου προς τον θεσσαλικό κάμπο.

Κ.Μ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Carlson, Α. (1985) "On appreciating agricultural landscapes", The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 43 (3): 301-312.

Λουλούδης, Λ. (1992) "Γεωργικός εκσυγχρονισμός και μεταβολή του αγροτικού τοπίου", Τόπος, 4: 135-155.

Λουλούδης, Λ., Μπεόπουλος, Ν., Τρούμπης, Α. (επιμ.) (2005) Το αγροτικό τοπίο: Το παλίμψηστο αιώνων γεωργικού μόχθου, Αθήνα - Κορακοχώρι Ηλείας: Κτήμα Μερκούρη.

Σακελλαρίδου, Α., Χατζηκωνσταντίνου, Ε. (2009) "Ο ύμνος, η απώλεια και η σύγχρονη επιστροφή του αγροτικού τοπίου", Μανωλίδης, Κ., Καναρέλης, Θ. (επιμ.) Η διεκδίκηση της υπαίθρου. Φύση και κοινωνικές πρακτικές στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Ίνδικτος.

Sivignon, Μ. (1992) Θεσσαλία: Γεωγραφική ανάλυση μιας ελληνικής περιφέρειας, Αθήνα: Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας.

Συλλογικό (1981) Θεσσαλία: Κείμενα Θεσσαλών λογοτεχνών - Κείμενα νεοελλήνων λογοτεχνών για την Θεσσαλία, Αθήνα: Αρσενίδης.