Οθωνοί, το βορειοδυτικότερο άκρο της Ελλάδας

Στην αεροφωτογραφία, από δυτικά προς ανατολικά, φαίνεται το σύνολο του νησιού με τις απόκρημνες ακτές και την πυκνή, υψηλή βλάστηση και το στοιχειώδες οδικό δίκτυο. Το λιμάνι στο νότο και οι ακτές του Άμμου καλύπτονται από τη χαμηλή νέφωση. Στο βάθος του ορίζοντα διακρίνεται δεξιά η Ερεικούσα και αριστερά οι αλβανικές ακτές.

Οι Οθωνοί, το μεγαλύτερο από τα Διαπόντια νησιά (βλ. Σχήμα 1), μοιάζει με πλατύ φύλλο και εμφανίζει ιδιαίτερο ανάγλυφο, με έναν κεντρικό ορεινό όγκο (υψηλότερη κορυφή στα 393 μ.) και απότομες βόρειες και δυτικές πλαγιές που φθάνουν και τα 300 μ. ύψος και καταλήγουν σε πανέμορφες απομονωμένες αμμώδεις παραλίες (βλ. Σχήμα 2 και Εικόνα 1). Η βλάστηση του νησιού κυριαρχείται από πυκνοφυτεμένους ελαιώνες, σήμερα σε δασική κατάσταση, και από μεγάλο αριθμό κυπαρισσιών που φύονται σε ολόκληρο σχεδόν το νησί. Στις απόκρημνες περιοχές και σε σημεία που παλιότερα χρησιμοποιούνταν για βόσκηση, κυριαρχεί η τυπική μεσογειακή βλάστηση με θάμνους και αρωματικά φυτά, ένας συνδυασμός αείφυλλων σκληρόφυλλων θάμνων (μακί) και εποχιακών διμορφικών φυτών (φρύγανα). Οι εκτός ελαιώνων καλλιέργειες είναι περιορισμένες γύρω από τον οικισμό Άμμος, το κύριο λιμάνι του νησιού (βλ. Εικόνες 2 και 3). Το οδικό δίκτυο είναι υποτυπώδες, ενώ από τους 13 μικρούς οικισμούς του παρελθόντος σήμερα διατηρούνται σε καλή κατάσταση οι 5. Απ' αυτούς, μόνον ο Άμμος και ο Σταυρός είναι ενεργοί όλο το χρόνο, διατηρώντας τους περίπου 30 μόνιμους κατοίκους του νησιού. Η εικόνα της εγκατάλειψης των αγροτικών κυρίως δραστηριοτήτων είναι διάχυτη και εμφανής σε ολόκληρο το νησί.

Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, οι Οθωνοί από την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα έως και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο διατήρησαν με αυξομειώσεις έναν πληθυσμό περίπου 800 κατοίκων, οι οποίοι κάλυπταν τις βασικές τους ανάγκες από τις δραστηριότητες τους στο νησί. Οι βασικές ασχολίες των κατοίκων ήταν η γεωργία, η αλιεία, η ναυτιλία, η μελισσουργία και η οικόσιτη κυρίως κτηνοτροφία. Αποτέλεσμα όλων αυτών των δραστηριοτήτων ήταν η αυτάρκεια σε τρόφιμα και είδη ιματισμού από ντόπιο μαλλί και λινάρι που χρησιμοποιούνταν στην οικοτεχνία. Στη συνέχεια και με αποκορύφωμα το διάστημα 1951 έως 1991, το έντονο κύμα εξωτερικής και εσωτερικής μετανάστευσης είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνει στο νησί μόνο το 12%, περίπου, του πληθυσμού που είχε καταγραφεί το 1928.

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο το νησί δεν μπορούσε πλέον να καλύψει τις νέες σύγχρονες ανάγκες διαβίωσης του πληθυσμού σε σχέση με την οικονομική ανάπτυξη, την εκπαίδευση, την ιατρική περίθαλψη, την άρση της γεωγραφικής απομόνωσης και τη συμμετοχή στα νέα εθνικά και διεθνή πολιτισμικά πρότυπα. Συνέπεια αυτής της αδυναμίας ήταν η δραματική μείωση του πληθυσμού, με τη συνακόλουθη εγκατάλειψη των δοκιμασμένων μέχρι τότε ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Η εγκατάλειψη αυτή έγινε αισθητή αφενός στις παλιές ελαιοκαλλιέργειες – σήμερα τα περίπου 40.000 ελαιόδεντρα εμφανίζουν δασική μορφή – και αφετέρου στην απαξίωση των παραδοσιακών ανεμόμυλων και των ιπποκίνητων ελαιοτριβείων.

Οι μεταβολές στο χρόνο σε μία περιοχή αγροτικών δραστηριοτήτων έχουν άμεση επίπτωση στη δομή και λειτουργία του τοπίου της, γεγονός που επιβεβαιώνεται και στους Οθωνούς. Η σημερινή κατάσταση αποτυπώνει την εγκατάλειψη των αγροτικών δραστηριοτήτων με την επέκταση των φυσικών οικοσυστημάτων (μεσογειακών θαμνώνων και κυπαρισσώνων). Σε αυτό το πλαίσιο δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι το τοπίο των Οθωνών τα τελευταία 40 χρόνια μετατρέπεται σταδιακά από αγροτικό σε φυσικό (βλ. Εικόνα 4).

Σε αυτό το φυσικό τοπίο δεσπόζουν σήμερα ο φάρος (βλ. Εικόνα 5) – που κτίστηκε το 1872 και αποτελεί έναν από τους γνωστότερους και χρησιμότερους φάρους μεγάλης έντασης της Ανατολικής Μεσογείου, αφού σηματοδοτεί την είσοδο της Αδριατικής –, διάφορες εκκλησίες και μνημεία σε απομονωμένες περιοχές (βλ. Εικόνα 6) με εκτεταμένα φυσικά οικοσυστήματα, καθώς και απόκρημνες παραλίες όπως η γραφική Άσπρη Άμμος (βλ. Εικόνα 7) με το σπήλαιο που, σύμφωνα με τις ντόπιες παραδόσεις, ανήκε στην Καλυψώ και όπου φυλακίστηκε ο Οδυσσέας.

Τα τελευταία περίπου 10 χρόνια έχει αρχίσει μια μικρής έντασης τουριστική δραστηριότητα, με αποτέλεσμα αφενός να παρατηρείται εποχιακή αύξηση του πληθυσμού τούς καλοκαιρινούς μήνες και αφετέρου για πρώτη φορά να εμφανίζεται είσοδος οικονομικών μεταναστών για να καλύψουν τις νέες δυνατότητες απασχόλησης, όπως προκύπτουν από τις νέες τουριστικές δραστηριότητες. Επιπρόσθετα, και στους 13 οικισμούς παρατηρείται, λόγω της ανακαίνισης των παλαιών και εγκαταλελειμμένων σπιτιών, αξιόλογη οικοδομική δραστηριότητα, η οποία παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αύξηση στο λιμάνι του νησιού.

Μέχρι σήμερα η ήπια τουριστική δραστηριότητα δεν έχει τραυματίσει το υπέροχο φυσικό τοπίο των Οθωνών (βλ. Εικόνα 8). Το αρνητικό της εγκατάλειψης του παρελθόντος μπορεί να γίνει σήμερα θετικό συγκριτικό πλεονέκτημα για ήπια οικοτουριστική ανάπτυξη, η οποία θα διασφαλίζει την προστασία και τη διατήρηση της ιδιαιτερότητας των Οθωνών.

Ι.Δ.Π.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Λύκας, Μ. (1994) "Οι Οθωνοί", Κυριακάτικη Καθημερινή, 23/10.

Zomeni, M., Tzanopoulos, J., Pantis, J. D. (2008) “Historical analysis of landscape change using remote sensing techniques: an explanatory tool for agricultural transformation in Greek rural areas”, Landscape and Urban Planning, 86: 38-46.