WEB_AERIAL_NAXOS

Φωτογραφία Κ.Β., 1999.

Χώρα Νάξου:  από το μεσαιωνικό στο τουριστικό τοπίο

Κτισμένο σε έναν χαμηλό αλλά οχυρό λόφο δίπλα στη θάλασσα και στην άκρη του μεγαλύτερου λιβαδιού των Κυκλάδων, το Κάστρο της Χώρας της Νάξου και ένα μικρό τμήμα του οικισμού διατηρούν ακόμη τα μεσαιωνικά τους χαρακτηριστικά, αντίσταση στο κύμα ανοικοδόμησης που άρχισε τη δεκαετία του 1970. Στο πρώτο πλάνο της αεροφωτογραφίας, από βορρά προς νότο, διακρίνεται καθαρά η πυκνή μεσαιωνική δομή του οικισμού με το Κάστρο ψηλά και χαμηλότερα τις λαϊκές γειτονιές “Μπούργκος” και “Εβριακή” (από τη σύντομη παραμονή Εβραίων την περίοδο 1566-1774), ενώ στο βάθος αριστερά αναπτύσσεται η νέα τουριστική πόλη στον Άη Γιώργη. Το τοπίο στο βάθος ολοκληρώνεται με τον υγροβιότοπο (τμήμα του οποίου έχει καταλάβει το αεροδρόμιο) και τη χερσόνησο της Στυλίδας. Το φόντο της Πάρου λειτουργεί σ’ αυτή την πλευρά της Νάξου ως μόνιμη υπενθύμιση του “απέναντι”. 

Παρά την έλλειψη φυσικού λιμένα, η πόλη άκμασε ήδη από την Κυκλαδική και Μυκηναϊκή περίοδο. Εκτός από τον ναό του Απόλλωνα στο νησάκι των “Παλατιών”, με την “Πορτάρα”, χαρακτηριστικό τοπόσημο της πόλης και του νησιού, στη βόρεια πλευρά έχουν βρεθεί εκτεταμένα ίχνη της αρχαϊκής και μυκηναϊκής πόλης. Η σημερινή μορφή του Κάστρου και των άλλων οχυρωμένων γειτονιών διαμορφώνεται σταδιακά από το 1207 και μετά, με την κατάληψη της πόλης από τους Βενετούς υπό τον Μάρκο Σανούδο και τη δημιουργία του Δουκάτου του Αιγαίου με πρωτεύουσα τη Νάξο. Το 1420 ο Buondelmondi (βλ. Εικόνα 1) αναφέρεται σε οργανωμένο κάστρο, οχυρό λιμάνι με αρσενάλια και πληθυσμό καθολικών, ορθοδόξων και Αρμενίων. Ο Tournefort αναφέρει ότι σε απογραφή του 1690 η πόλη είχε 4.000 κατοίκους, μεγάλη εμπορική κίνηση, σχολεία και καλή οχύρωση. Η έκταση της πόλης παραμένει περίπου στα μεσαιωνικά της όρια μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα-αρχές του 20ού, όταν αρχίζουν να κτίζονται, εκτός της οχύρωσης, νέες κατοικίες στη νότια πλευρά του Κάστρου και στο Νιο Χωριό (βλ. Εικόνα 2).

Η σημερινή ζωή της πόλης εξαρτάται κυρίως από τον τουρισμό και τις οικοδομές και δευτερευόντως από το εμπόριο κηπευτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων και μαρμάρου. Με περίπου 11.000 μόνιμους κατοίκους (2005) και διπλάσιους επισκέπτες, οι πυκνότητες το καλοκαίρι είναι πολύ υψηλές, ιδίως στις νέες τουριστικές περιοχές όπως του Άη Γιώργη (βλ. Εικόνα 3). Η τουριστική επέλαση έχει αυξήσει κατακόρυφα τα τοπικά εισοδήματα, έχει αλλάξει ριζικά το παραλιακό μέτωπο, έχει ωθήσει σε επάλληλες επεκτάσεις της πόλης και έχει δημιουργήσει μεγάλες πιέσεις στις αξίες γης και ακινήτων. Πρόσφατα, με απόφαση του ΣτΕ, η πόλη γλίτωσε από μια τεράστια και αλόγιστη επέκταση του υπάρχοντος λιμανιού, ενώ εκκρεμούν άλλες προσφυγές για πολεοδομικές παρανομίες στην περιφέρεια της πόλης.

Τα μεσαιωνικά τμήματα της Χώρας αποτελούν αρχέτυπο δείγμα της αμυντικής αλλά και αντισεισμικής και οικολογικής πολεοαρχιτεκτονικής του Αιγαίου. Τα εξωτερικά σπίτια, με λιγότερα ανοίγματα και ενισχυμένη δόμηση, αποτελούν το τείχος. Η οργάνωση αυτή φαίνεται καθαρά στο Κάστρο που είχε δύο πύλες (σήμερα υπάρχει και τρίτη προσπέλαση), περιμετρική οργάνωση με κεντρικό πύργο, όπου και η μικρή πλατεία με την καθολική εκκλησία, το καθολικό επισκοπικό μέγαρο, την ανακαινισμένη σχολή των Ουρσουλινών και το αρχαιολογικό μουσείο (βλ. Σχήμα 1). Οι οχυρωμένες λαϊκές γειτονιές στη βόρεια πλευρά κάτω από το Κάστρο είχαν παρόμοια οργάνωση και τρεις πύλες εισόδου, του “Γυαλού” προς το λιμάνι, της “Φουντάνας”, βόρεια, προς το μεγάλο πηγάδι πόσιμου νερού, και του “Προφήτη Ηλία” νότια, δίπλα στην ομώνυμη εκκλησιά. Η συμπαγής κτιριακή μάζα του οικισμού, “δεμένη” οριζόντια με τη συνεχή δόμηση, τα στεγαστά και τις αντηρίδες, έχει σημαντική αντισεισμική λειτουργία.

Ο περιορισμένος χώρος και η υψηλή πυκνότητα πληθυσμού, η κλίση του εδάφους και οι αμυντικές και κατασκευαστικές απαιτήσεις, διαμόρφωσαν ιδιαίτερους θεσμούς οργάνωσης του χώρου που περιγράφονται στο Νομικόν τοις Κατοίκοις Νήσου Ναξίας, του 1806. Στο θεσμικό αυτό πλαίσιο – το οποίο αμφισβητεί ευθέως τις απόψεις περί αυθόρμητης, ανώνυμης λαϊκής αρχιτεκτονικής στα νησιά των Κυκλάδων – καθορίζονται τα ύψη των οικοδομών, οι διαστάσεις των δρόμων και των πλατωμάτων, εισάγεται η οροφοκτησία και η δυνατότητα κάλυψης των δρόμων με στεγαστά και δίνεται πρόνοια για τον αερισμό-φωτισμό των χώρων, ακόμη και για τη θέα, στοιχεία που συναντούμε και σε άλλους αντίστοιχους βυζαντινούς και μεσαιωνικούς κανονισμούς.

Οι πεζόδρομοι και τα πλατώματα παραμένουν και σήμερα τα πιο ισχυρά χαρακτηριστικά της πολεοδομικής δομής του Κάστρου και των οχυρωμένων γειτονιών. Ακολουθούν τις υψομετρικές καμπύλες ή διαμορφώνουν κάθετα σκαλιά, χωρίς μεγάλους οπτικούς άξονες (βλ. Εικόνα 4). Δημιουργούν μια συνεχή εναλλαγή ενδιαφερόντων και εντυπώσεων και λειτουργούν ως μεταβατικά στοιχεία μεταξύ των κατοικιών και του περιορισμένου δημόσιου χώρου (βλ. Εικόνα 5). Αυτά τα χαρακτηριστικά κράτησαν το αυτοκίνητο εκτός και επέτρεψαν τη συνέχεια της κίνησης με τα πόδια, η οποία, παρά τις δυσκολίες που επιβάλλει, παραμένει η βασική συνιστώσα της ανθρώπινης κλίμακας στους οικισμούς του Αιγαίου. Οι πεζόδρομοι λειτουργούν επιπλέον ως φυσικοί οριζόντιοι αεραγωγοί για τον δροσισμό εσωτερικών και εξωτερικών χώρων. Σε συνδυασμό με τους χοντρούς πέτρινους τοίχους με τα μικρά ανοίγματα και τη συλλογή νερού από τις ταράτσες σε στέρνες, προσδίδουν μια βιώσιμη οικολογική διάσταση στον οικισμό.

Στη δεκαετία 1995-2005 η τουριστική ανάπτυξη εισχώρησε στο εσωτερικό του οικισμού, μετατρέποντας βίαια τις παραδοσιακές χρήσεις της κατοικίας και των καθημερινών εξυπηρετήσεων σε χρήσεις υπερ-τοπικές, εστίασης, διασκέδασης και εμπορίου (βλ. Εικόνες 6, 7 και 8). Στους μικρούς πεζόδρομους στριμώχνονται πεζοί, τραπέζια και κινητές προθήκες (βλ. Εικόνα 9). Τα προβλήματα επιδεινώνονται τις βραδινές ώρες, όταν η Χώρα γίνεται πόλος διασκέδασης για όλο το νησί, αναπαράγοντας άλυτα προβλήματα κυκλοφορίας και στάθμευσης. Το μεσαιωνικό τοπίο έχει μετατραπεί σε σκηνικό για την τουριστική κατανάλωση.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Δέλλα - Ρόκκα, Ι. (1968) "Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας", Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόμ. Ζ.

Κάρτας, Α., Πολυχρονιάδης, Α., Χατζημιχάλης, Κ. (1968) Οι δρόμοι της Νάξου, Έδρα Μορφολογίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ.

Κουρουπάκη, Κ., Σαββαρή, Ε., Σταθάκη, Μ., Τσαμτσούρη, Β. (1981) Νάξος - Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα.

Κωτσάκης, Θ. (2001) Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία (1207-1566), Αθήνα: Πελασγός.

Πολυχρονιάδης, Α., Χατζημιχάλης, Κ. (1973) "Η δομή και τα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος στη Νάξο", Δουμάνη, Ο., Oliver, P. (επιμ.) Οικισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, σσ. 83-97.

Rapoport, A. (1969) House, Form and Culture, New Jersey: Prentice-Hall.

pdf-icon Το τοπίο στη λογοτεχνία