Ερμούπολη, η βιομηχανική πόλη του Αιγαίου

Το φυσικό λιμάνι, οι λιμενικές επεμβάσεις στην ακτογραμμή και ο πυκνοδομημένος νεοκλασικός ιστός της πόλης, κυριαρχούν στην αεροφωτογραφία. Στο κέντρο τα Ναυπηγεία “Νεώριον”, αριστερά το “Νησάκι” με το λιμενοβραχίονα και τις παλαιές εγκαταστάσεις του Τελωνείου. Κάτω αριστερά ο επιβλητικός ναός του Αγίου Νικολάου και η συνοικία “Βαπόρια”, ενώ δεξιότερα διακρίνεται το Δημαρχείο του Τσίλλερ και η πλατεία Μιαούλη. Στο βάθος, οι λοφώδεις ορεινοί όγκοι της νότιας πλευράς του νησιού.

Πώς θα μπορούσε να χτιστεί και να επιβιώσει μια πόλη σε ένα κυκλαδίτικο νησί, χωρίς δραστικές επεμβάσεις στις ευαίσθητες ισορροπίες και την κλίμακα του αιγαιοπελαγίτικου τοπίου; Η Ερμούπολη αποτελεί καλό παράδειγμα για τις δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει ένα τέτοιο εγχείρημα, και για τις επιπτώσεις του στον μετασχηματισμό του χώρου. Επεμβάσεις χρειάστηκαν εδώ από την πρώτη στιγμή της μαζικής, όσο και απρόσμενης, εγκατάστασης χιλιάδων προσφύγων κατά την Ελληνική Επανάσταση στην άλλοτε ερημική παραλία του νησιού της Σύρου (βλ. Εικόνα 1). Η ευρύχωρη πλατφόρμα που, μαζί με τον λιμενοβραχίονα, κλείνει από τα βορειοανατολικά το φυσικό λιμάνι του νησιού, είναι αποτέλεσμα ενός μεγάλου, για την εποχή, τεχνικού έργου: στα 1830 ισοπεδώθηκε ο βράχος που βρισκόταν εκεί, σε μικρή απόσταση από τη στεριά – γι’ αυτό και η περιοχή λεγόταν “Νησάκι”, ονομασία που διατηρεί ακόμη – και ενώθηκε με το υπόλοιπο νησί (βλ. Εικόνα 2). Στον χώρο που κερδήθηκε με αυτόν τον τρόπο, χτίστηκε στα 1839 το πιο ζωτικό, για την Ερμούπολη της εποχής, δημόσιο κτίριο, οι αποθήκες της διαμετακόμισης, το “Τράνζιτο”. Έργο του Βαυαρού αρχιτέκτονα Βάιλερ, το μακρόστενο κτίριο βρισκόταν τότε σε επαφή με τη θάλασσα, προς την πλευρά του λιμανιού, και οι μαούνες το πλεύριζαν για να ξεφορτώσουν τα εμπορεύματα απευθείας στην ανοιχτή στοά του.

Το Νησάκι έγινε με τα χρόνια το πραγματικό στρατηγείο του διεθνούς διαμετακομιστικού εμπορίου, στο οποίο οφείλεται το "ερμουπολίτικο θαύμα": δίπλα στο Τράνζιτο χτίστηκε στα 1860 το Τελωνείο, πιο μπροστά οι αποθήκες γαιάνθρακα (που δεν υπάρχουν σήμερα) και τέλος, γύρω στα 1880, το κτίριο του Τηλεγραφείου της αγγλικής εταιρείας Eastern Telegraph Co (βλ. Σχήμα 1). Μόνο το λαζαρέττο έστεκε απομονωμένο, όπως έπρεπε άλλωστε, στη νότια πλευρά του λιμανιού.

Άλλαξαν οι εποχές και οι ανάγκες, μετατοπίστηκαν και οι επίκαιρες θέσεις. Ο εμπορικός σταθμός έδωσε τη θέση του σε μια βιομηχανική πόλη, το “στρατηγείο” του διεθνούς εμπορίου ατόνησε, και τα σκήπτρα στη ζωή του λιμανιού και της πόλης πήρε από το τέλος του 19ου αιώνα η βιομηχανική ζώνη, που διαμορφώθηκε στην νοτιοδυτική πλευρά του όρμου (βλ. Εικόνα 3). Την περιοχή αυτή την είχε ήδη προσημειώσει από το 1860 η ναυπηγοεπισκευαστική μονάδα, το Νεώριο, που χτίστηκε πάνω σε μια άλλη βραχώδη προεξοχή της ακτής, η οποία επίσης ισοπεδώθηκε. Οι νέες βιομηχανίες - αλευρόμυλοι, βυρσοδεψεία, κλωστοϋφαντουργίες και μηχανουργεία - αναπτύχθηκαν από τα περίχωρα του Νεωρίου και πέρα, και αποτέλεσαν επί έναν αιώνα σχεδόν τον μοναδικό πόρο ζωής για την πόλη (βλ. Εικόνα 4).

Σήμερα η Ερμούπολη αλλάζει πρόσωπο για τρίτη φορά. Το τέλος της τοπικής βιομηχανίας υπήρξε αργό και επώδυνο (βλ. Εικόνα 5), άφησε όμως σημαντική κληρονομιά και απτά ίχνη στο ερμουπολίτικο τοπίο: το Νεώριο, που αποδείχτηκε εξαιρετικά ανθεκτικό στο χρόνο και επεκτάθηκε στα 1970 με επιχωματώσεις προς τη θάλασσα, τροποποιώντας δραστικά την παράκτια ζώνη. Οι δύο σύγχρονες πλωτές δεξαμενές του, που ήρθαν το 1973 από τη Γερμανία, αποτελούν σήμερα το πιο επιβλητικό στοιχείο στο τοπίο του λιμανιού, και συγχρόνως μια επίμονη, αλλά και παρήγορη υπενθύμιση του παραγωγικού χαρακτήρα της πόλης, ενώ τα κτίρια της αρχικής εγκατάστασης, του 19ου αιώνα, διακρίνονται ακόμη απείραχτα στο κέντρο του συγκροτήματος, πλαισιωμένα από τις νεότερες κατασκευές.

Στην ενδοχώρα του λιμανιού, η “παραγκούπολη” των προσφύγων μεταμορφωνόταν σταδιακά, σε όλο τον 19ο αιώνα, στη θαυμαστή λιθόκτιστη πολιτεία, με το ανάμικτο νεοκλασικό και μεσογειακό/αναγεννησιακό ύφος, που ευτυχώς διασώζεται σε μεγάλο βαθμό και σήμερα (βλ. Εικόνα 6). Οι επεμβάσεις του σχεδίου του Βάιλερ (1837) χάραξαν τους βασικούς, κεντρικούς οδικούς άξονες, επέβαλαν ευθυγράμμιση των μετώπων και προέβλεψαν τις πλατείες (βλ. Εικόνα 7). Στην αβέβαιη παρένθεση του τέλους του 19ου αιώνα, όταν παρήκμαζε το εμπόριο και δεν είχε ακόμη στεριώσει η βιομηχανία, και όταν η πόλη διέθετε ακόμη αρκετές δυνάμεις, μεγαλόπρεπα δημόσια κτίρια επιχειρούσαν να τονώσουν την αίγλη και το κύρος της. Το γνωστό δημαρχείο του Ερνέστου Τσίλλερ χτίστηκε τότε, την περίοδο 1876-1889, στη μεγάλη κεντρική πλατεία (σήμερα) Μιαούλη (βλ. Εικόνες 8, 9 και 10).

Στην πραγματικότητα, ολόκληρο αυτό το κεντρικό τμήμα της πόλης κερδήθηκε από τα έλη και τα λιμνάζοντα ύδατα με επιχωματώσεις και αποχετευτικά έργα. Γι' αυτό και η περιοχή που πρώτη εποικίστηκε με λιθόκτιστα κτίρια, αυτή που εξαρχής προσέλκυσε τα ευπορότερα στρώματα, ήταν η ανατολική πλευρά, από το Νησάκι ως τα Βαπόρια, με το πιο στέρεο και ασφαλές έδαφος. Εκεί, στη συνοικία Βαπόρια, που αγναντεύει από ψηλά την είσοδο του λιμανιού, χτίστηκε στα 1848-1860 και ο Άγιος Νικόλαος, ο μεγαλοπρεπής ναός που διακρίνεται σε πρώτο πλάνο στην αεροφωτογραφία. Στην απέναντι πλευρά, στα δυτικά, εκεί που εγκαταστάθηκαν τα εργαστήρια και το ναυπηγείο, διαμορφώθηκαν οι λαϊκές συνοικίες, προσδίνοντας στην πόλη έναν πολύ χαρακτηριστικό διαχωρισμό σε “καθωσπρέπει” και “κακόφημες” συνοικίες, που επικράτησε σε πολλές πόλεις-λιμάνια της βιομηχανικής εποχής.

Σήμερα ο τουρισμός τείνει να ενοποιήσει τον χαρακτήρα των συνοικιών, και πάντως έχει επιφέρει μεγάλες αλλαγές στο λιμάνι, με την πρόσφατη διαμόρφωση της πλατιάς προκυμαίας στα δυτικά, εκεί που αράζουν τα μεγάλα επιβατηγά πλοία, και με τον πολλαπλασιασμό των καφενείων και εστιατορίων. Ο τουρισμός δίνει σίγουρα στην Ερμούπολη μια τρίτη ζωή (βλ. Εικόνα 11). Δεν έχει παρά να εύχεται κανείς να μην της πάρει την ψυχή της.

Χ.Α.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Αγριαντώνη, Χ., Δημητρόπουλος, Δ. (επιμ.) (2008) Σύρος και Ερμούπολη. Συμβολές στην ιστορία του νησιού, 15ος - 20ός αι., Αθήνα: Ι.Ν.Ε. – Ε.Ι.Ε.

Αγριαντώνη, Χ., Φενερλή, Α. (1999), Ερμούπολη – Σύρος. Ιστορικό οδοιπορικό, Δημοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης της Ερμούπολης, Αθήνα: Ολκός.

Καρδάση, B. (1987) Σύρος. Σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857), Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.

Λούκος, Χ. (2000) Πεθαίνοντας στη Σύρο τον 19^ο αιώνα, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Τραυλός, Ι., Κόκκου, Α. (1980) Ερμούπολη. Η δημιουργία μιας νέας πόλης στη Σύρο στις αρχές του 19ου αιώνα, Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος.