WEB_AERIAL_SPARTI

Φωτογραφία Ν.Δ., 2003.

Περιηγητικές αναπαραστάσεις του τοπίου της Σπάρτης

Στην αεροφωτογραφία βλέπουμε, από Βορρά προς Νότο, τη σύγχρονη πόλη της Σπάρτης με τον χαρακτηριστικό νεοκλασικό ορθογώνιο αστικό ιστό. Αριστερά διακρίνεται ο ποταμός Ευρώτας, στο βάθος η κοιλάδα του, ενώ δεξιά υψώνεται ο επιβλητικός Ταΰγετος με διακριτή την ψηλότερη κορυφή του.

Η πόλη άρχισε να κτίζεται το 1834 σε σχέδιο του F. Stauffert (βλ. Εικόνα 1), δίπλα στα ερείπια της αρχαίας, σε μια έρημη τότε θέση, την οποία  βλέπουμε σε έναν χάρτη (βλ. Εικόνα 2) σχεδιασμένο το 1829 από τη Γαλλική Επιστημονική Αποστολή του Μοριά. Ο νεοκλασικός χαρακτήρας του σχεδίου βασίζεται στην απόλυτη συμμετρία και στη μνημειακή σύνθεση δύο κάθετων αξόνων, ο ένας εκ των οποίων διακρίνεται στην αεροφωτογραφία να συνεχίζει ευθύγραμμα στην αγροτική ενδοχώρα, ένα ίχνος στο τοπίο σχεδιασμένο ήδη από το 1880 (βλ. Εικόνα 3). Η αρχική ιδέα αυτής της κλασικιστικής “ανάστασης” της αρχαιότητας δεν ανήκε πάντως στους Βαυαρούς. Από τον Μάρτιο του 1829, 45 κάτοικοι του Μυστρά “αποφασίζουν” να επανιδρύσουν “την πάλαι λαμπράν πόλιν Σπάρτην, ήτις κείται τεθαμμένη υπό των ερειπίων της” και “μας προσκαλεί εις την ανάστασίν της”, η οποία έπρεπε να γίνει πάνω στη θέση της αρχαίας, “της οποίας η ευκραής θέσις απεδείχθη ικανώς από όλους τους σοφούς περιηγητάς της Ευρώπης”. Η ίδρυση της νέας Σπάρτης, λοιπόν, συνδέεται άμεσα με την προηγηθείσα ιστορία της ανακάλυψης του τοπίου της από τους δυτικούς.

Για μια μεγάλη περίοδο, στη δυτική γεωγραφική φαντασία (όπως βλέπουμε στα περισσότερα κείμενα και εικόνες μέχρι και τον 18ο αιώνα) η θέση της Σπάρτης ταυτιζόταν με εκείνην του Μυστρά, ο οποίος από τον 13ο αιώνα έγινε το κέντρο της περιοχής, αντικαθιστώντας τη βυζαντινή Λακεδαιμονία, τη συνέχεια της κλασικής πόλης. Οι περιηγητές, βέβαια, εντόπιζαν εύκολα τα ερείπια της Σπάρτης σε απόσταση περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων από το Μυστρά. Ο Γάλλος αρχιτέκτονας Le Roy, που ήρθε το 1754, δημοσίευσε τον πρώτο ακριβή τοπογραφικό χάρτη της κοιλάδας της Σπάρτης, σημειώνοντας τα εμφανή ερείπια, το Μυστρά και τους άλλους οικισμούς της εποχής. Ο χάρτης αυτός θα χρησίμευε σαν βάση για τον χάρτη που περιλαμβάνεται στο “Ταξίδι του νέου Ανάχαρση” (1788), το έργο για την αρχαία Ελλάδα με τη μεγαλύτερη διάδοση και επιρροή. Το χάρτη αυτόν βλέπουμε στην Εικόνα 4 – μια ελληνική εκδοχή του που έφτιαξε ο Ρήγας για τη μεγάλη Χάρτα του 1797. Εδώ δεν σημειώνονται οι σύγχρονες θέσεις αλλά μόνον οι αρχαίες, σχεδόν εντελώς φανταστικές ή υποθετικές, βασισμένες στον Παυσανία.

Μετά το 1800 οι Ευρωπαίοι περιηγητές έρχονται όλο και συχνότερα στη Σπάρτη και δημοσιεύουν αναλυτικές περιγραφές του τοπίου της. Η πιο διάσημη περιλαμβάνεται στο Οδοιπορικό του Σατωμπριάν, που πέρασε από την περιοχή το 1806, ενώ μια από τις πιο σημαντικές και αναλυτικές είναι του Leake, ο οποίος πέρασε το 1805, αλλά η περιγραφή του δημοσιεύτηκε το 1830. Συχνά οι περιηγητές έχουν μαζί τους ζωγράφους ή ζωγραφίζουν οι ίδιοι το τοπίο, όπως ο Gell – που πέρασε επίσης το 1805 – και δημοσίευσε την Εικόνα 5. Όπως και οι περισσότερες ανάλογες αναπαραστάσεις και περιγραφές, τονίζει το στοιχείο που τους εντυπωσίαζε περισσότερο απ’ όλα: την έντονη αντίθεση ανάμεσα στην εύφορη κοιλάδα και τον χιονισμένο Ταΰγετο (στις αρχές του 20ού αιώνα η αντίθεση αυτή εξακολουθεί να εντυπωσιάζει τους επισκέπτες του τοπίου – βλ. Εικόνες 6 και 7). Το ίδιο σχέδιο αναδεικνύει και την αντίθεση ανάμεσα στην τότε ακμάζουσα πόλη του Μυστρά (στο βάθος) και στα ερείπια της Σπάρτης, σε πρώτο πλάνο. Όταν όμως δημοσιεύεται (1823), έχει ήδη ξεκινήσει η Επανάσταση, η οποία θα προκαλέσει την καταστροφή του Μυστρά και θα τελειώσει με την ίδρυση του νέου κράτους που θα αναλάβει να “αναστήσει” τη Σπάρτη. Έτσι, βαθμιαία, η αντίθεση θα αντιστραφεί: δίπλα σ’ αυτά τα ερείπια θα ξεφυτρώσει η νέα Σπάρτη (βλ. Εικόνα 8), ενώ ο Μυστράς θα εγκαταλειφθεί, μετατρεπόμενος αυτός πλέον σε ερείπια, που θα εξελιχθούν αργότερα στον κύριο πόλο έλξης των περιηγητών. Αυτοί, ενώ πριν στάθμευαν στο Μυστρά για να δουν τη Σπάρτη, τώρα θα σταθμεύουν στη νέα Σπάρτη για να δουν το Μυστρά. Το οικιστικό και διοικητικό κέντρο και το “μνημειακό” κέντρο του τοπίου αλλάζουν αμοιβαία θέση και ταυτόχρονα αντιστρέφονται οι διαδρομές των περιηγητών σε αυτά.

Η συστηματική μετατροπή του ερειπωμένου Μυστρά σε μνημείο αρχίζει στα τέλη του 19ου αιώνα από τους Γάλλους, που ανακαλύπτουν στους Φράγκους προγόνους τους μια στρατηγική οικειοποίησης του τοπίου, όπως βλέπουμε στο “Ταξίδι της Σπάρτης” (1906) του Maurice Barrès, ιδεολογικού ηγέτη του γαλλικού εθνικισμού. Στο βιβλίο αυτό, η περιγραφή του τοπίου της Σπάρτης, βασισμένη στην αντίθεση του “αρσενικού” Ταΰγετου και της “θηλυκής” κοιλάδας, παίρνει τη μορφή ιδεολογικού μανιφέστου (βλ. Εικόνα 9). Αντίστοιχα, οι Γερμανοί θα οικειοποιηθούν το τοπίο ανακαλύπτοντας στο Μυστρά "το κάστρο του Φάουστ του Γκαίτε". Και, τέλος, οι Έλληνες, από τις αρχές του 20ού αιώνα και μετά, θα δουν το Μυστρά ως σύμβολο του Βυζαντίου αλλά και των απαρχών του “Νέου Ελληνισμού” και θα ξεκινήσουν ένα πρόγραμμα εκκαθάρισης και αναστήλωσης που θα τον μετατρέψει σε εθνικό μνημείο. Το ταξίδι του Νίκου Καζαντζάκη το 1937 συνιστά ένα ακραίο παράδειγμα ιδεολογικής περιγραφής του τοπίου: τα έμφυλα μοτίβα του Μπαρρές, η ομηρική Ελένη στην πράσινη και “λάγνα” κοιλάδα του Ευρώτα, ο “Σπαρτιάτης” Ταΰγετος ως θεός του πολέμου, ο Καιάδας που καθαρίζει τις ράτσες, ο Μυστράς στοιχειωμένος από τα φαντάσματα του Παλαιολόγου και του Πλήθωνα, όλα συνθέτονται μέσα σε ένα τοπίο που γίνεται ενσάρκωση του διαχρονικού Ελληνισμού και σύμβολο μιας νέας “εποχής”.

Η σημερινή Σπάρτη (πληθυσμός 2001: 14.817 κάτοικοι) έχει καταστρέψει σε σημαντικό βαθμό την αρχαία πόλη και οι τάσεις ανοικοδόμησης, που παρατηρούνται άλλωστε σε όλη τη χώρα, συμβάλλουν στη συστηματική αντικατάσταση των νεοκλασικών της κτιρίων από πολυώροφες κατασκευές που καθρεπτίζουν την αδυναμία της τοπικής κοινωνίας και της πολιτείας να εξασφαλίσει μέλλον στο παρελθόν της.

Ε.ΟΜ.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Barrès, M. (1906) Le voyage de Sparte, Paris: Félix Juvain, 1906.

Baud - Bovy, D., Boissonnas, F. (1910) En Grèce par monts et par vaux, Genève - Athènes: Eleftheroudakis.

Blouet, A. (1833) Expédition scientifique de Morée : ordonnée par le Gouvernement Français. Architecture, Sculptures, Inscriptions et Vues du Péloponèse, des Cyclades et de l'Attique, tom. 2, Paris: Firmin Didot Frères.

Chateaubriand, F. R. (1811) Itinéraire de Paris à Jérusalem, et de Jérusalem a Paris: en allant par la Grèce et revenant par l’Egypte, la Barbarie et l’Espagne, Paris: Le Normant. [Σατωβριάνδου (1860) Οδοιπορικόν εκ Παρισίων εις Ιεροσόλυμα και εξ Ιεροσολύμων εις Παρισίους, μτφ. Ε. Δ. Ροΐδης, Αθήναι: Τυπογραφείον της Αυγής.]

Leake, W. M. (1830) Travels in the Morea, London: John Murray.

pdf-icon Το τοπίο στη λογοτεχνία