Τουριστικά συγκροτήματα γκολφ και το διακυβευόμενο τοπίο στο Κάβο Σίδερο της Σητείας

Στην αεροφωτογραφία εικονίζεται τμήμα των ανατολικών ακτών της χερσονήσου Σίδερο στην περιοχή της Σητείας στην Κρήτη (βλ. Εικόνα 1 και Σχήμα 1). Το λοφώδες ανάγλυφο – όπου κυριαρχεί η φρυγανώδης βλάστηση και η βόσκηση είναι η κύρια δραστηριότητα – περιστοιχίζει την πεδινή, αγροτική έκταση στο κέντρο της χερσονήσου. Ο φωτογραφικός φακός εστιάζει στην ανατολική απόληξη αυτής της πεδιάδας, την οποία αποτελούν το φοινικόδασος του Βάι και η παραλία του. Η φήμη της αμόλυντης αμμουδιάς και των καταγάλανων νερών συναγωνίζεται την οικολογική σπουδαιότητα του δάσους με το σπάνιο φοίνικα του Θεόφραστου. Η περιοχή είναι ενταγμένη στο Δίκτυο Natura 2000, ενώ επιμέρους τοποθεσίες έχουν χαρακτηριστεί ως τόποι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Με την εξαίρεση αφενός των εντατικών καλλιεργειών (εικονίζονται σε δεύτερο πλάνο στην αεροφωτογραφία) και αφετέρου του χώρου στάθμευσης, του εστιατορίου και των άλλων πρόχειρων κατασκευών που εξυπηρετούν τους επισκέπτες του Βάι (στο κάτω αριστερό μέρος της φωτογραφίας), είναι χαρακτηριστική η απουσία σημαντικής ανθρώπινης παρουσίας στο τοπίο. Επομένως έχουμε να κάνουμε με ένα σπάνιο και αξιόλογο, διατηρημένο και υπό καθεστώς προστασίας φυσικό τοπίο. Συγχρόνως όμως πρόκειται για ένα τοπίο σε μετάβαση, καθώς εδώ σχεδιάζεται η μεγαλύτερη τουριστική επένδυση στην Ελλάδα, ενώ η κοινωνική σύγκρουση που έχει αναδυθεί γύρω από την επένδυση αναδεικνύει αυτό εδώ το τοπίο ως ένα από τα περισσότερο διακυβευμένα τοπία της χώρας.

Τη διατήρηση του φυσικού τοπίου στο Κάβο Σίδερο εξηγεί η μοναστηριακή ιδιοκτησία της έκτασης. Το σύνολο σχεδόν της χερσονήσου αποτελεί ιδιοκτησία του εκκλησιαστικού ιδρύματος που συνέστησε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η τοπική Μονή Τοπλού (βλ. Εικόνες 2 και 3). Η τελευταία, με την εκμίσθωση της έκτασης, στοχεύει στην οικονομική υποστήριξη των κοινωφελών σκοπών του ιδρύματος και ακολούθως στην ανάπτυξη της περιοχής. Σχεδιάζεται έτσι μία ολοκληρωμένη τουριστική επένδυση από την εκμισθώτρια αγγλική εταιρεία Loyalward (μετέπειτα Minoan Group). Πρόκειται για ένα μέγα-θέρετρο γκολφ με επενδυτικό κόστος 1,2 δις ευρώ (η μεγαλύτερη ξένη άμεση επένδυση στον τομέα του τουρισμού στη χώρα). Το επενδυτικό σχέδιο περιλαμβάνει ξενοδοχεία μεικτού τύπου και τουριστικές κατοικίες που κατανέμονται σε 6 χωριά στο σύνολο της έκτασης των 25.000 στρεμ. (βλ. Σχήμα 2 και Εικόνα 4). Η συνολική δυναμικότητα του συγκροτήματος είναι 7.000 κλίνες, ενώ προβλέπονται ακόμα 3 γήπεδα γκολφ (βλ. Εικόνα 6).

Για τους υποστηρικτές της επένδυσης, το συγκεκριμένο έργο αποτελεί μία αναγκαιότητα για την περιοχή. Όμως οι υποθέσεις και τα συμπεράσματα των μελετών του επενδυτή σχετικά με την αναπτυξιακή υστέρηση της περιοχής αλλά και – κυρίως – σχετικά με τη θετική συμβολή του έργου στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη είναι σε σημαντικό βαθμό αβάσιμες. Οι θετικές επιπτώσεις στην τοπική και περιφερειακή οικονομία θα είναι σημαντικά μικρότερες απ’ ό,τι υπολογίζει η εταιρεία, εξαιτίας του πυρήνα του επενδυτικού αντικειμένου αλλά και λόγω του μεγέθους του συγκροτήματος και των οικονομικών / οργανωτικών χαρακτηριστικών που διέπουν την κατασκευή και εκμετάλλευσή του. Συγχρόνως η δημιουργία απασχόλησης σε τοπικό επίπεδο  αφορά λιγότερο στο ντόπιο πληθυσμό και περισσότερο σε εισροή εργατικού δυναμικού, η οποία συντελεί σε υψηλές οικονομικές διαρροές.

Τέλος, η κυριότερη έμμεση επίπτωση του έργου θα είναι η επιτάχυνση της τουριστικής αστικοποίησης της περιοχής. Η τελευταία ήδη δρομολογείται – ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη επένδυση – μέσα από τα νέα πολεοδομικά σχέδια των τοπικών δήμων και της νομαρχίας (διατήρηση της εκτός σχεδίου δόμησης, νέες ιδιωτικές πολεοδομήσεις), ενώ κρίσιμη είναι και η πίεση για την πραγματοποίηση δύο ακόμα παρόμοιων επενδύσεων στην περιοχή. Έτσι αναμένεται, σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, η εγκαθίδρυση σε αυτή τη γωνιά της Κρήτης του κυρίαρχου και μη αειφορικού προτύπου χωρικής ανάπτυξης που στηρίζεται στον τουρισμό. Τα νέα πολεοδομικά σχέδια εκφράζουν την άρνηση της τοπικής κοινωνίας να επιβάλλει σημαντικούς περιορισμούς στον εαυτό της με στόχο τη διατήρηση του φυσικού τοπίου ως κεντρικού τοπικού συγκριτικού πλεονεκτήματος.

Ενώ όμως σε πολλές τουριστικές περιοχές ελλοχεύουν λανθάνουσες κοινωνικές συγκρούσεις, στην περίπτωση του Κάβο Σίδερο η σχεδιαζόμενη επένδυση συνάντησε τη σθεναρή αντίδραση πολλών ατόμων και συλλογικοτήτων. Δημιουργήθηκε έτσι μία σημαντική χωροκοινωνική σύγκρουση γύρω από το κοινό διακύβευμα της τοπικής ανάπτυξης με έμφαση στην προστασία του περιβάλλοντος. Η σύγκρουση αυτή έκανε φανερή την αντιπαραβολή δύο διαφορετικών συστημάτων αξιών, όπου σε γενικές γραμμές οι φορείς και οι υποστηρικτές διέβλεπαν μία έκταση “υπό αξιοποίηση” και οι αντιδρώντες ένα δημόσιο πόρο “υπό προστασία”. Για τους πρώτους η μεγάλη επένδυση προστατεύει το περιβάλλον, για τους δεύτερους το καταστρέφει ανεπανόρθωτα.

Όμως εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με μία διπολική σύγκρουση αλλά με την αλληλεπίδραση πολλών και ετερογενών απόψεων και πρακτικών.  Καθοριστικό ρόλο έπαιξαν παράγοντες όπως οι υφιστάμενες κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις στην περιοχή, η επιχειρηματική αντιπαλότητα και κυρίως η πολυ-επίπεδη – αν και αντιφατική – κρατική αρωγή, στο πλαίσιο πάντοτε των γενικευμένων κοινωνικών πρακτικών όπου κυριαρχούν οι άτυπες / εξωθεσμικές παρεμβάσεις και οι πελατειακές σχέσεις. Και αν άτυπες σχέσεις και πρακτικές χαρακτηρίζουν τα κινήματα διαμαρτυρίας, είναι τουλάχιστο περίεργο – και μολαταύτα χαρακτηριστικό των εγχώριων “αναπτυξιακών ηθών” – να αφορούν στην υλοποίηση της μεγαλύτερης ξένης άμεσης επένδυσης. Όπως αποκάλυψε πρόσφατα νομική μελέτη, οι διαδικασίες που ακολούθησαν επενδυτής και ιδιοκτήτης γης χαρακτηρίζονται από προχειρότητα και είναι σε μεγάλο βαθμό μη νόμιμες, αποστερώντας τελικά από το επενδυτικό εγχείρημα την φερεγγυότητά του.

Ωστόσο μέσα από τη σύγκρουση αναδείχθηκε ότι δεν έχουμε να κάνουμε με την αμυντική εναντίωση του τοπικού απέναντι σε απειλές που προέρχονται απ’ έξω και από τα πάνω, αλλά με την εναντίωση κυρίως υπερτοπικών δρώντων υποκειμένων σε αναπτυξιακές παρεμβάσεις που έχουν κατά πλειοψηφία τη συναίνεση της τοπικής κοινωνίας και οι οποίες διακυβεύουν πόρους υπερτοπικής σημασίας. Η εναντίωση αυτή προέρχεται από ποικίλα κοινωνικά υποκείμενα που, δραστηριοποιούμενα σε διάφορες χωρικές κλίμακες και συγκροτώντας άτυπα κοινωνικά δίκτυα, μπορούν να επηρεάσουν καθοριστικά τις εξελίξεις. Αυτό δείχνουν αφενός η φαινομενικά επιτυχής έκβαση της προσφυγής στο ΣτΕ εκ μέρους οικολογικών οργανώσεων και μεμονωμένων ανθρώπων, και αφετέρου η διαδικτυακή κινητοποίηση για τη συλλογή υπογραφών ενάντια στην επένδυση (βλ. Εικόνα 7).

Γ.Μ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Ανηψητάκης, Α. (2006) “Τουριστική επένδυση μαμούθ στη Σητεία”, Αυγή, 10/12/2006.

Αυτόνομοι Μηχανικοί Ανατολικής Κρήτης (2005) “Ανάπτυξη και …δεκαοκτώ τρύπες στο νερό”, Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ, τ. 2358-2359-2360, Σεπτέμβριος 2005.

Καπετανάκη-Μπριασούλη, Ε. (2005) “Τουρισμός και γήπεδα γκολφ.  Ό, τι λάμπει δεν είναι χρυσός”, κείμενο εργασίας δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα του ΕΚΚΕ, Μάρτιος 2005 (http://www.ekke.gr/estia/Cooper/Golf_3-05/PeriGolf.pdf, πρόσβαση 05/04/2005).

Κοντεμενιώτης, Φ.Ν. (2007) Η σύμβαση μεταξύ του Κοινωφελούς Ιδρύματος “Παναγία Ακρωτηριανή” και της αγγλικής εταιρείας “Loyalward Limited” για την προτεινόμενη τουριστική ανάπτυξη στην περιοχή “Κάβο Σίδερο” Δήμου Ιτάνου Λασιθίου Κρήτης:  Νομοτεχνική ανάλυση και αξιολόγηση, Αθήνα (http://www.ecocrete.gr/images/stories/texts/cavosideroreportgr.pdf, πρόσβαση 29/09/2007).

Loyalward Ltd (2005) Μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ολοκληρωμένη τουριστική ανάπτυξη περιοχής Ιδρύματος “Παναγιά η Ακρωτηριανή” – Έργο “Κάβο Σίδερο”, 6 Τόμοι και 17 Παραρτήματα, Σεπτέμβριος 2005, Αθήνα.

Μελισσουργός, Γ. (2008) Τοπική - περιφερειακή ανάπτυξη και η γεωγραφία των χωροθετικών αντιθέσεων. Μελέτη δύο περιπτώσεων τουριστικής ανάπτυξης σε Ελλάδα και Ισπανία, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα (διαθέσιμη στο http://estia.hua.gr:8080/dspace/handle/123456789/18/browse-title).

Moody, J., Rackham, O. (2009) Έκθεση αποτελεσμάτων κινητοποίησης και συλλογής υπογραφών “Σώστε το κρητικό τοπίο. Σταματήστε το θέρετρο με τα γκολφ στο Κάβο Σίδερο”, Αθήνα (http://www.ecocrete.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=5957&Itemid=0, πρόσβαση 02/05/2009).

Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας - Τμήμα Ανατολικής Κρήτης (2006) Τουριστική ανάπτυξη και έργα υποδομών στην Επαρχία Σητείας, Απομαγνητοφωνημένα πρακτικά 2ης συνεδρίασης της αντιπροσωπείας, 08/03 (http://www.teetak.gr/images/stories/antiproswpeia/26_06_03_08.pdf, πρόσβαση 01/02/2010).