Τα θερμοκήπια της Ιεράπετρας

Η αεροφωτογραφία "κοιτάει" την παράκτια περιοχή στα δυτικά της Ιεράπετρας. Σε πρώτο πλάνο η λιμνοδεξαμενή στη θέση "Μπραμιανά", από το απόθεμα της οποίας ποτίζονται τα θερμοκήπια που εικονίζονται στο βάθος, στη Γρα Λυγιά και το Στόμιο. Και είναι ακριβώς αυτή η "θάλασσα από πλαστικό" των θερμοκηπίων που κυριαρχεί στο τοπίο της περιοχής, εκτεινόμενη από το χωριό Μύρτος στα δυτικά μέχρι την Ιεράπετρα στα ανατολικά.

Η Ιεράπετρα είναι η νοτιότερη πόλη της Ευρώπης. Βρίσκεται στο νοτιανατολικό άκρο της Κρήτης, ορίζοντας από τα νότια το στενότερο σημείο του νησιού - έναν ισθμό πλάτους 12 χλμ - που το βόρειο τμήμα του ορίζει αντίστοιχα η Παχιά Άμμος (βλ. Εικόνα 1). Βλέπει στο Λιβυκό πέλαγος με ακτές μήκους δέκα χιλιομέτρων που εκτείνονται ανατολικά και δυτικά της πόλης. Απέχει 368 χιλιόμετρα από τις αφρικανικές ακτές, έχει έκταση 400,52 τ.χλμ. και πληθυσμό 12.500 κατοίκων. Είναι η τέταρτη μεγαλύτερη πόλη της Κρήτης, με ήπιο κλίμα, χαμηλές βροχοπτώσεις και θερμοκρασία που σπάνια πέφτει κάτω από 12 βαθμούς Κελσίου.

Έχει χτιστεί στη θέση της αρχαίας Ιεράπυτνας. Η ίδρυσή της αποδίδεται στον Κύρβα. Σύμφωνα με το Στράβωνα, ο Κύρβας ήταν ένας από τους Τελχίνες που τους έφερε από τη Ρόδο η Ρέα προκειμένου να αναθρέψουν τον μικρό Δία. Έτσι ονομάστηκαν Κουρήτες. Αρχικά το όνομά της ήταν Κύρβα. Ακολούθως ονομάστηκε Κάβιρος, Πύτνα, Ιεράπυτνα, Ιεράπετρα. Η παρουσία της καταγράφεται σε πολλές ιστορικές περιόδους, όπως τη Μινωική, Ρωμαϊκή, Βυζαντινή.

Οι κάτοικοι της Ιεράπετρας ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία, την καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού, και την αλιεία. Σταθμός στην εξέλιξη της περιοχής ήταν το 1960 όταν ο Ολλανδός Pavlos Cooper κατασκεύασε για πρώτη φορά θερμοκήπια από ξύλο και γυαλί, και συγκεκριμένα τρεις μονάδες των 200 τ.μ., εισάγοντας έτσι μια ειδίκευση που άλλαξε ριζικά τον αγροτικό προσανατολισμό της περιοχής και το ευρύτερο τοπίο. Η πρώτη καλλιέργεια ήταν το αγγούρι της ποικιλίας Καλυβιώτικο. Το 1961 εμφανίζεται στην αγορά το πλαστικό φύλλο πολυουρεθάνης που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ελαφρές κατασκευές θερμοκηπίων χαμηλού κόστους, γνωστών ως θερμοκήπια Ιεράπετρας. Αρχικά ο σκελετός ήταν ξύλινος πολύρρικτος και ήταν παραλλαγή του πολύρρικτου ολλανδικού τύπου θερμοκηπίων (Εικόνα 2). Σήμερα το ξύλο έχει εν πολλοίς αντικατασταθεί από μεταλλικό σκελετό.

Εφαρμογές του θερμοκηπίου συναντάμε ιστορικά ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα, όπου αναπτύσσονταν φυτά σε ειδικούς χώρους, γνωστούς ως "κήπους του Άδωνι". Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι για καλλιέργεια φυτών εκτός εποχής χρησιμοποιούσαν καρότσια που τη νύχτα τα μετέφεραν για προστασία στο περιστύλιο και τον 1ο μ.Χ. αιώνα ήταν γνωστό ότι οι Ρωμαίοι καλλιεργούσαν φρούτα και κηπευτικά σε θερμοσπορεία, δηλαδή μεγάλα δοχεία που σκεπάζονταν με το διαφανές ορυκτό μίκα. Τα θερμοκήπια εμφανίζονται ξανά τον 17ο αιώνα.

Η εξέλιξη των θερμοκηπίων στην περιοχή βασίστηκε σε τοπικούς παράγοντες που ευνόησαν την εξάπλωσή τους. Συγκεκριμένα: (1) η περιοχή δεν έχει ισχυρούς ανέμους, (2) υπάρχει μεγάλη ηλιοφάνεια όλο σχεδόν το χρόνο, (3) παρατηρούνται υψηλές θερμοκρασίες όλο το χρόνο που επιτρέπουν τη λειτουργία των θερμοκηπίων χωρίς θέρμανση, (4) δεν παρουσιάζονται ποτέ παγετοί και σπάνια πέφτει χαλάζι, (5) οι εξαγωγές εξασφαλίζονται από τα λιμάνια του Αγίου Νικολάου και του Ηρακλείου.

Η ανάπτυξη των θερμοκηπίων στην Ιεράπετρα ήταν ραγδαία (βλ. Σχήμα 1). Το 1966 υπήρχαν 50 στρέμματα θερμοκηπίων, το 1978 5.000 και το 1990 8.500. Σήμερα, στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν περίπου 13.500 στρέμματα με καλλιέργειες κυρίως κηπευτικών (13.200), φυτωρίων (100) και καλλιέργειας ανθέων (200). Το γεγονός αυτό κατατάσσει την περιοχή ανάμεσα στις δέκα μεγαλύτερες συγκεντρώσεις θερμοκηπιακών κατασκευών στη Μεσόγειο. Το 93% των θερμοκηπίων λειτουργεί χωρίς θέρμανση και μόλις το 7% έχει κάποιο σύστημα θέρμανσης, κυρίως στις ανθοκομικές εκμεταλλεύσεις. Σε ό,τι αφορά τα κηπευτικά, το μεγαλύτερο μέρος καλλιεργείται με τομάτα και αγγούρι και δευτερευόντως πιπεριά, φασολάκι, πεπόνι, μελιτζάνα κ.λπ.  Η κυριαρχία των θερμοκηπιακών κατασκευών στο τοπίο της περιοχής είναι εντυπωσιακή (βλ. Εικόνες 3 και 4).

Είναι φανερό ότι η εξάπλωση των θερμοκηπίων άλλαξε τη φυσιογνωμία του τοπίου της περιοχής και είχε περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Στην περιοχή δραστηριοποιούνται πολλοί επιχειρηματίες, είτε γεωπόνοι είτε άλλων ειδικοτήτων, προκειμένου να εξασφαλίσουν τα μέσα που απαιτούνται για τις καλλιέργειες. Ταυτόχρονα ο παραγωγός πέρασε από την οικογενειακή εκμετάλλευση που είχε μέχρι τη χρονιά ορόσημο (1960), σε μορφή επιχείρησης που απασχολεί ικανό αριθμό εργατών. Η είσοδος στη χώρα οικονομικών μεταναστών διαφόρων εθνικοτήτων που σημειώνεται από τις αρχές του 1990 μέχρι σήμερα, έχει ως αποτέλεσμα την προσφορά φθηνού ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού, απαραίτητου για την επίπονη εργασία στα θερμοκήπια (υψηλές θερμοκρασίες, αναθυμιάσεις από φυτοφάρμακα κ.ά.).

Ένα από τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η περιοχή αφορά την ένταξη των διαφόρων εθνικοτήτων στην τοπική κοινωνία. Σύμφωνα με έρευνα του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, ένα σημαντικό ποσοστό των μεταναστών, της τάξης του 80%, δεν αντιμετωπίζει προβλήματα αποδοχής από το κοινωνικό σύνολο. Στην ίδια έρευνα υποστηρίζεται ότι η διατήρηση των εκμεταλλεύσεων σε λειτουργία οφείλεται στους οικονομικούς μετανάστες σε ποσοστό 70,5%, όπως και η δυνατότητα μεγέθυνσης των εκμεταλλεύσεων, σε ποσοστό 54,1%.

Ένα σημαντικό πρόβλημα που προέκυψε από την ταχεία ανάπτυξη των θερμοκηπίων αφορά την επάρκεια νερού για άρδευση. Το 1986 ολοκληρώθηκε η κατασκευή μιας τεχνητής λίμνης (βλ. αεροφωτογραφία), η οποία συγκεντρώνει νερό σε μια έκταση 1.050 στρεμμάτων, χωρητικότητας 15 εκ. κ.μ. Η λίμνη βρίσκεται 5 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Ιεράπετρας.

Από πλευράς καλλιεργητικών προβλημάτων, το σημαντικότερο μεταξύ άλλων είναι η υποβάθμιση των εδαφών των θερμοκηπίων από την πολύχρονη καλλιέργεια. Η υποβάθμιση αφορά τη μεγάλη συγκέντρωση αλάτων, το μεγάλο μικροβιακό φορτίο και τη νιτρορύπανση του εδάφους και των νερών. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών είναι αρκετά δύσκολη και δαπανηρή. Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα αναπτύσσονται σύγχρονες τεχνικές καλλιέργειας εκτός εδάφους (υδροπονικές καλλιέργειες, καλλιέργειες σε υποστρώματα), με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε νέες τεχνολογίες, νέα μέσα και νέα οικονομική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή, που όμως αντιμετωπίζουν τα προβλήματα αυτά κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Συμπερασματικά, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η χρονιά σταθμός του 1960 και η πρωτοβουλία του Cooper άλλαξαν την εικόνα της περιοχής, τόσο ως προς τη χρήση της γης όσο και επηρεάζοντας τους κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Αποτέλεσμα των αλλαγών αυτών είναι το "τεχνητό" τοπίο που βλέπει σήμερα ο επισκέπτης: το παράκτιο πλαστικό χαλί των θερμοκηπίων με την έντονη γεωμετρικότητα (Εικόνα 5).

Κ.Α.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Γιδαράκου Ι., Καζακόπουλος, Λ., Λαγογιάννη, Ο. (2008) Οικονομική και κοινωνική ενσωμάτωση των οικονομικών μεταναστών: Αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας στις περιοχές Καρδίτσας και Ιεράπετρας, Αθήνα: Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Γραφιαδέλλης Μ. (1972) Τα θερμοκήπια εκ πλαστικού: Κατασκευαί - Μηχανολογικός Εξοπλισμός- Καλλιέργεια, Θεσσαλονίκη: Τριανταφύλλου

Καζακόπουλος Λ., Γιδαράκου, Ι., Κουτσούρης, Α. (2008) Οικονομικοκοινωνική ένταξη των μεταναστών στον αγροτικό χώρο: Πολυπολιτισμικότητα - Ζητήματα εθνοτικού αποκλεισμού, Αθήνα: Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Μαυρογιαννόπουλος Γ. (2005) Θερμοκήπια, Αθήνα: Σταμούλης.

Ολύμπιος Χ. (2001) Η τεχνική της καλλιέργειας των κηπευτικών υπό κάλυψη, Αθήνα: Σταμούλης.