Οι Αλυκές Καλλονής Λέσβου

Το τοπίο των Αλυκών της Καλλονής Λέσβου απλώνεται σε μεγάλη έκταση στον υδροβιότοπο των αλουβιακών προσχώσεων στον Κάμπο της Καλλονής, στο εσωτερικό του ομώνυμου Κόλπου. Στο βάθος του Κάμπου, αριστερά, η Σκάλα Καλλονής και δεξιά η Καλλονή, ενώ στο βάθος εκτείνονται τα βόρεια-βορειοδυτικά όρη του νησιού (Μάλα Άγρας, Ίσσα, Κουρατσώνας και Έλαφος). Η μεγάλη πεδινή έκταση του κάμπου της Καλλονής (περίπου 100 τ.χλμ.), μάλιστα, διασφαλίζει τη θέαση των αλυκών σε μεγάλες αποστάσεις από όλα τα σημεία του ορίζοντα. Οι γεωμετρίες των αλυκών και τα διαφορετικά χρώματα από τη ξήρανση του αλατιού έρχονται σε αντίθεση με το μωσαϊκό των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Αριστερά στην αεροφωτογραφία, η ακτογραμμή και η λοφώδης συγκέντρωση του αλατιού.

Ο Κόλπος της Καλλονής είναι τεκτονικό αποτέλεσμα μεγάλων γεωλογικών μεταβολών πριν από εκατομμύρια χρόνια όταν, κατά τον Στράβωνα, το νησί της Λέσβου αποσπάστηκε από την απέναντι μικρασιατική ακτή (βλ. Εικόνες 1 και 2). Οι Αλυκές στον υδροβιότοπο του κάμπου της Καλλονής ανήκουν διοικητικά στο χωριό της Αγίας Παρασκευής και οι εγκαταστάσεις των Αλυκών Καλλονής στην εταιρεία "Ελληνικές Αλυκές Α.Ε." (βλ. Εικόνες 3 και 4). Σύμφωνα με "περιβαλλοντική δήλωση" του Κοινοτικού Συστήματος Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου (EMAS) των Ελληνικών Αλυκών Α.Ε., το 2006, η Αλυκή Καλλονής είναι η τρίτη σε μέγεθος αλυκή της Ελλάδας (2.630 στρέμματα) και η δυναμικότητα παραγωγής άλατος σε αυτήν είναι η δεύτερη μεγαλύτερη στην Ελλάδα (μετά τις αλυκές του Μεσολογγίου, των οποίων η έκταση είναι τετραπλάσια). Συγκεκριμένα, η παραγωγή των αλυκών Καλλονής ήταν 30.081 τόνοι το 2003, 28.750 τόνοι το 2004 και 36.443 τόνοι το 2005. Το μόνιμο προσωπικό της αλυκής είναι 2 άτομα και το εποχιακό 28 άτομα. Το ακατέργαστο αλάτι μεταφέρεται με φορτηγά στο λιμάνι της Πέτρας, και από εκεί εκτός νησιού για την περαιτέρω επεξεργασία του. Συνεπώς, οι Αλυκές λειτουργούν βασικά ως πηγή πρωτογενούς ύλης, χωρίς ιδιαίτερη τεχνολογική υποστήριξη, και χωρίς προσφορά στον δευτερογενή οικονομικό τομέα παραγωγής του νησιού. Κατά τη δεκαετία του 1950 έγινε τεχνική αναβάθμιση των αλυκών που αφορούσε την ανακατασκευή τους με πιστώσεις του Σχεδίου Μάρσαλ. Η αναβάθμιση δεν στέφθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία, ενώ με το πέρασμα του χρόνου χάνεται και μια σειρά από συναφή επαγγέλματα: οι λαβουτιστάδες, οι αλατοσυλλογείς, οι μεταφορείς, κ.λπ.

Οι Αλυκές της Καλλονής Λέσβου λειτουργούν στη σύγχρονη, σημερινή μορφή τους από τη δεκαετία του 1920-1930. Ιδρύθηκαν το 1917 από τον Ισπανό Ιωσήφ Σανταρόζα, όμως η ύπαρξή τους πιστοποιείται εδώ από την αρχαιότητα (480 - 320 π.Χ.), όταν το αλάτι αποτελούσε μάλιστα και νομισματική μονάδα. Διάσπαρτα μνημεία της εποχής εκείνης βρίσκονται σε όλη την ευρύτερη περιοχή, με σπουδαιότερο τον Ναό των Μέσσων, που ήταν αφιερωμένος στη "Λεσβιακή Τριάδα", τον Δία, την Ήρα και τον Διόνυσο. Οι Αλυκές έχουν συνδεθεί αδιάρρηκτα και με την τοπική πρωτογενή παραγωγή και γαστρονομία (π.χ. πάστωμα της ελιάς), διασφαλίζοντας μάλιστα ευρεία φήμη στο γνωστότερο τοπικό γαστρονομικό προϊόν, τις παστές σαρδέλες Καλλονής Λέσβου. Μεγάλης σημασίας είναι η συστημική αλληλένδεση μεταξύ του χερσαίου και του υδάτινου τμήματος του οικοσυστήματος των Αλυκών, αλλά και η σύνδεσή τους με την τοπική πολιτική οικονομία. Ο Κόλπος της Καλλονής, περιστοιχισμένος, από τη μια πλευρά, από την εύφορη πεδιάδα της Καλλονής ("εύδενδρον", την αποκαλούσαν στην αρχαιότητα) με ελιές, αμπέλια, εσπεριδοειδή, κηπευτικά και σιτηρά, και, από την άλλη πλευρά, περιορισμένος μέσω στενού περάσματος από το Αιγαίο πέλαγος, είναι ιδιαίτερα πλούσιος σε αλιεύματα (σαρδέλες, κέφαλοι, οστρακοειδή, κ.ά.).

Τα αλίπεδα (αλυκές) συνιστούν έναν από τους σημαντικότερους υδροβιότοπους του νησιού (βλ. Εικόνα 5) κι έναν από τους δέκα σημαντικότερους της Ευρώπης, ως προς τη βιοποικιλότητα και τη βιο-οικολογική του μοναδικότητα. Σήμερα, είναι εντεταγμένες στο δίκτυο προστασίας Natura 2000. Δύο μικρά ρέματα (ο Τσικνιάς και ο Ποταμιάς), που πηγάζουν από τα γύρω υψώματα, τροφοδοτούν και γονιμοποιούν το περιφερικό κανάλι της Αλυκής. Το κανάλι αυτό αποτελεί, μαζί με τα νερά της Αλυκής, πολύτιμο βιότοπο/σταθμό πολλών ειδών μεταναστευτικών πουλιών (252 καταγεγραμμένα είδη), όπως μαύρων πελαργών (Ciconia nigra), φοινικόπτερων (βλ. Εικόνα 6) (Phoenicopterus rubber), αβοκεττών (Avocetta recurvirostra), καλαμοκανάδων (Himantopus himantopus), χαραδριών (Charadrius hiaticula) κ.ά. και, κατά συνέπεια, παράδεισο φυσιοδιφικού τουρισμού (bird-watching tourism) κατά την εποχή μετανάστευσης των πουλιών.

Ιστορικές αναφορές στις δραστηριότητες παραγωγής αλατιού εδώ υπάρχουν από παλιά, ενώ το φάσμα της φτώχειας απλώνεται στην περιοχή πρώτα με το "κάψιμο των ελιών", κατά τη μεγάλη παγωνιά του χειμώνα του 1850, και, κατόπιν, με την ισοπέδωση του λεκανοπεδίου από τον μεγάλο σεισμό του 1867. Τις τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές από τον σεισμό, επιδεινώνουν οι μεγάλες πληθυσμιακές απώλειες από τη μετανάστευση στη μικρασιατική ακτή, στην ανατολική Ευρώπη και στην Αίγυπτο. Το 1874 αποξηράνθηκε μέρος της Αλυκής και μοιράστηκαν χωράφια στους ακτήμονες, με ταυτόχρονη αύξηση της παραγωγής του αλατιού και μεγάλη απορρόφηση του ντόπιου εργατικού δυναμικού. Στις αρχές του αιώνα, οι κάτοικοι συνεχίζουν να ασχολούνται με τη συλλογή του αλατιού και το ψάρεμα της σαρδέλας. Τότε, όμως, το τοπίο της περιοχής συμπληρωνόταν και από τη μυρωδιά του μούστου, που πότιζε τις πλατείες, από την παραγωγή κρασιού για εξαγωγή στη Σμύρνη, την Ευρώπη και την Ρωσία: του περίφημου από την αρχαιότητα "Πυρραίου οίνου". Σήμερα, και ήδη από τη δεκαετία του 1970, έχει σταματήσει η μετανάστευση των κατοίκων της περιοχής, ενώ, αντίθετα, σημειώνεται σταδιακή επιστροφή πολλών μεταναστών.

Θ.Τ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Αξιώτης, Μ. (1992) Περπατώντας τη Λέσβο. Τοπογραφία, ιστορία, αρχαιολογία, τόμ. Α', Μυτιλήνη.

Κουμαρέλας, Β. (1995) Αίγειρος και Νάπη. Συμβολή στην αναζήτηση δύο αρχαίων λεσβιακών κομών, Μυτιλήνη.

Κωνσταντέλλης, Γ., Κράλλη - Κωνσταντέλλη, Ρ. (1999) Καλλονή. Οδοιπορικό στην κεντρική Λέσβο, Αθήνα: Τοπίο.

Λέσβος, ταξιδιωτικός οδηγός, Αθήνα: Αδάμ.