Η εξέλιξη της μεσαιωνικής Λευκάδας και το λιμνοθαλάσσιο τοπίο

H αεροφωτογραφία αναδεικνύει το υπέροχο λιμνοθαλάσσιο τοπίο που ορίζεται από τη σημερινή πόλη της Λευκάδας, τη μακρά διώρυγα μεταξύ του νησιού και της στεριάς, ένα λιμναίο σύνολο ανατολικά - το stagno των παλαιών χαρτών -, μια λιμνοθάλασσα δυτικά που την περιβάλλει η αμμώδης παραλία, το Ιόνιο Πέλαγος βορειοδυτικά και βορειοανατολικά. Το μεσαιωνικό φρούριο κλείνει τη διώρυγα, αποτελώντας ταυτόχρονα και την απόληξη μιας λεπτής λωρίδας ξηράς που έρχεται από τα ανατολικά. Η πόλη της Λευκάδας, διακριτή στη φωτογραφία, βρίσκεται στον μυχό ενός λιμανιού που σχηματίζεται από χαμηλούς βραχίονες που έχουν διαμορφωθεί από θαλάσσιες αποθέσεις. Λιμάνι που έχει μετατραπεί, σήμερα, σε τόπο υποδοχής σκαφών αναψυχής, καθιστώντας την Λευκάδα ένα από τα μεγαλύτερα ελληνικά λιμάνια αυτού του είδους.

Η μεσαιωνική, αλλά μεταβυζαντινή πάντως, πόλη της Λευκάδας ήταν το φρούριο, κτισμένο αρχικά ως απλό επιτείχισμα ενός στρατιωτικού σταθμού από τον λατίνο δούκα Ορσίνι τον Α΄ το 1300. Το όνομα του φρουρίου, Αγία Μαύρα (βλ. Εικόνες 1 και 2), που υπήρξε για αιώνες και ονομασία ολόκληρου του νησιού, προέρχεται από τον ναό της Αγίας Μαύρας, εντός του Κάστρου, που ίδρυσαν προς το 1331 οι Ανδηγαβοί· υποστηρίχθηκε ότι το όνομα δόθηκε και ως ανάμνηση της γεωγραφικής καταγωγής των ιδρυτών του. Ένας συνοικισμός εκτός του Κάστρου, στα δυτικά του, ονομαζόταν Χώρα. Ήταν ο ένας από τους δυο οικισμούς κοντά στο κάστρο κατά τη μεσαιωνική περίοδο. Ο άλλος βρισκόταν ανατολικά του φρουρίου, προς τη Στερεά, η Άλλη Μεριά. Το φρούριο ήταν η έδρα του ηγεμόνα και του διοικητικού του μηχανισμού, γεγονός που την καθιστούσε πόλη. Ο μηχανισμός αυτός αποτυπωνόταν οικιστικά στην κατοικία του ηγεμόνος (μετά το 1331) στο νότιο τμήμα του φρουρίου, στη μοναδική χριστιανική εκκλησία του και στα μνήματα των ηγεμόνων.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το φρούριο κατοικείται από τον οθωμανό διοικητή και τους γαιοκτήμονες της τουρκικής κατάκτησης, ενώ η παλιά εκκλησία έχει μετατραπεί σε μουσουλμανικό τέμενος. Ο περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή αναφέρει 200 σπίτια, και τρεις μαχαλάδες, τρία τζαμιά και επτά ερημητήρια δερβίσηδων. Στην τουρκική περίοδο οφείλεται το υδραγωγείο (1564/65) που μετέφερε το νερό από την περιοχή της Αμαξιτής και την πηγή Μεγάλη Βρύση, μέσα στο φρούριο. Τα τεμένη καταργήθηκαν μετά τη βενετική κατάληψη και αποδόθηκαν στη χριστιανική λατρεία. Η Χώρα αυτήν την περίοδο αριθμούσε 300 σπίτια, 150 καταστήματα και πολλά καπηλειά, ενώ η Άλλη Μεριά περιοριζόταν στα 40 με 50 σπίτια.

Η σημερινή πόλη, άλλωστε, είναι δημιούργημα της βενετικής κατάκτησης μετά το 1684. Ήταν μια από τις πρώτες φροντίδες του αρχιναυάρχου Μοροζίνη να συγκεντρώσει οριστικά στον συνοικισμό της Αμαξιτής όλους τους κατοίκους των άλλων οικισμών. Η Αμαξιτή, νότια του φρουρίου, έχει περιγραφεί ως ένας ανθυγιεινός συνοικισμός εργατών των αλυκών και των ιχθυοτροφείων αλλά, αν κρίνουμε από ορισμένα ίχνη, αποτελούσε σημαντικό προάστιο ήδη από την οθωμανική περίοδο κατά την οποία είχαν εγκατασταθεί εκεί Tούρκοι κτηματίες. Τα κτήματά τους θα πάρουν αργότερα οι “άρχοντες” που θα εγκαταστήσουν οι Βενετοί μεταφέροντάς τους από την Ακαρνανία ή άλλες επικράτειές τους. Η σπουδή του αρχιναυάρχου οφειλόταν, λέγεται, στην επισφαλή θέση των άλλων οικισμών. Το βέβαιο είναι ότι με τη μεταφορά της πόλης στην Αμαξιτή όλο το εμπόριο πέρασε στα χέρια των Βενετών και η ζωή των ντόπιων στηρίχθηκε στην έγγειο ιδιοκτησία. Ο συνοικισμός της Αμαξιτής, που ονομάστηκε και αυτή Αγία Μαύρα, είναι και η τοποθεσία της σημερινής πόλης της Λευκάδας. Η νέα πόλη οργανώθηκε γύρω από τις 18 “συναδελφικές” εκκλησίες της που φαίνεται να αντιστοιχούσαν σε μια συγκέντρωση 200 κατοίκων η κάθε μία. Όσες απ’ αυτές διασώζονται, αποτελούν και τα μοναδικά δείγματα αρχιτεκτονικής αυτής της περιόδου.

Ο συνολικός πληθυσμός του νησιού θα αυξηθεί από 9.000 κατοίκους το 1684 σε 15.000 το 1760 (βλ. Εικόνα 3). Η χρονολόγηση των εκκλησιών της περιόδου 1685-1750 επιτρέπει να χρονολογηθεί η βαθμιαία επέκταση του αστικού χώρου, αλλά και ο τρόπος της εγκατάστασης, αφού κάθε ναός, και η αδελφότητά του, οικοδομημένος σε οικόπεδο που παραχωρούσε η κυβέρνηση, εισέπραττε έναν εδαφικό κανόνα από τους κατοίκους. Η πολιτική οργάνωση της πόλης διενεργείται μέσω ενός καταστατικού χάρτη που εγκρίνει ο αρχιναύαρχος και αναγνωρίζει την ίδρυση Συμβουλίου και κοινοτικών θεσμών. Οι κάτοικοι της πόλης θα είναι οι “μπουρανέλλοι”, διακριτή κατηγορία από τους “χωριάτες” της υπαίθρου. Ο πλούτος του νησιού, η αλιεία και οι αλυκές πέρασαν στα χέρια της Βενετίας, καθώς και το εμπόριο. Στην αστική ζωή θα κυριαρχήσουν οι κτηματίες.

Τα κτίρια που σώζονται από την παλιά πόλη και το κάστρο της Λευκάδας, δημόσια και ιδιωτικά, είναι λίγα· κι αυτό, αν εξαιρέσουμε τις στρατηγικές κατεδαφίσεις που συνέβησαν στο φρούριο, οφείλεται στους συχνούς σεισμούς που επανέρχονται με περιοδικότητα: 1612, 1613, 1625, 1630, 1704, 1722, 1723, 1743, 1762, 1767, 1769, 1783, για να μην αναφερθούμε στους νεότερους και εξόχως καταστροφικούς του 1948 και του 1953. Το κυριότερο όμως δημόσιο έργο που χαρακτηρίζει και την ιστορία του νησιού – εκτός  των άλλων, και για τις κοινωνικές παρενέργειες που δημιούργησε – είναι  η διώρυγα που άνοιξε η κυβέρνηση της Επτανήσου στη λιμνοθάλασσα που χωρίζει το νησί από την Αιτωλοακαρνανία (βλ. Εικόνες 4 και 5). Η χρηματοδότησή της και η αναπόφευκτη φορολόγηση θα τροφοδοτήσει το 1819 τη μια από τις δυο σημαντικότερες στην ιστορία του νησιού, εξεγέρσεις χωρικών.

Αν το οικιστικό σύνολο, με εξαίρεση τις εκκλησίες της, και για τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω, δεν αποτελεί έναν τόπο γεωγραφικού κάλλους, το γεωφυσικό σύνολο είναι, αντιθέτως, εξαιρετικό, καθιστώντας την πόλη ελκυστικό προορισμό (βλ. Εικόνες 6, 7 και 8). Υπέρ της ελκυστικότητάς του συνηγορούν άλλωστε τόσο οι διάφορες αρχαιότητες του νησιού όσο και η μεγάλη πνευματική και μουσική παράδοση της πόλης.

Ν.Ε.Κ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Βαγενάς, Ν. (2001) Το κάστρο της Αγίας Μαύρας 1300-1397, Αθήνα: Fagotto.

Κουνιάκης, Π. (1928) Η νήσος Λευκάς από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς. Ήθη – έθιμα - εξέλιξις και δράσις των πολιτικών αυτής ανδρών, Αθήνα.

Μαχαιράς, Κ. (2008) Η Λευκάς επί Ενετοκρατίας, 1684-1797, Αθήνα: Παπαδήμα [1951].

Navari, L., Καραπιδάκης, Ν., Αρβανιτάκης, Δ., Κακλαμάνης, Σ., Κραντονέλλη, Α., Μελάς, Β. (2007) Το Ιόνιο Πέλαγος. Χαρτογραφία και ιστορία: 16ος - 18ος αι., Αθήνα: MIET.

Ροντογιάννης, Π. Γ. (2006) Ιστορία της νήσου Λευκάδος, τόμ. 1-2, Αθήνα: Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών [1980].