Φωτογραφία Γ.Κ., 2001.
Αχέροντας, το ποτάμι των μύθων
Στην αεροφωτογραφία βλέπουμε πανοραμικά τμήμα από το αλλουβιακό πεδίο στις εκβολές του ποταμού Αχέροντα, το οποίο διαχωρίζεται από τη θάλασσα, στο βάθος της φωτογραφίας, με βραχώδεις ασβεστολιθικές ακτές και την παραλία της Αμμουδιάς. Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται το Νεκρομαντείο, περιβαλλόμενο από πυκνή αναδάσωση, στην άκρη διαβρωμένου λόφου, και ο οικισμός του Μεσοπόταμου. Ξεχωρίζει η μαιανδρική μορφή της κοίτης του Αχέροντα με πυκνούς φυτοφράκτες από τις ορθογώνιες μορφές των καλλιεργειών της πεδιάδας. Στον ορίζοντα διακρίνεται λίγο το νησί των Παξών.
Ο Αχέροντας είναι ο πλέον γνωστός ποταμός της ελληνικής μυθολογίας και οι πρώτες πηγές του βρίσκονται στους πρόποδες του όρους Ολύτσικα ή Τόμαρος, που υψώνεται πάνω από τη Δωδώνη (βλ. Εικόνα 1). Μετά από μια διαδρομή 52 χιλιομέτρων εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος, στον όρμο της Αμμουδιάς (Σπλάντζα) (βλ. Εικόνα 2). Στο μέσον της διαδρομής του διαρρέει τον ορεινό όγκο του Σουλίου και στο πέρασμα των αιώνων τον χαράζει βαθιά δημιουργώντας το φαράγγι “Στενά του Αχέροντα”, φυσικό μνημείο απαράμιλλου κάλλους. Κοντά στην έξοδό του από το φαράγγι τροφοδοτείται από τις πηγές “Σκάλα Τζαβέλαινας” (ή Πηγές Αχέροντα), οι οποίες και συντηρούν την παροχή του την ξηρά περίοδο.
Η περιτριγυρισμένη από ασβεστολιθικά πετρώματα πεδιάδα του Αχέροντα είναι ένα ολοκαινικό αλλουβιακό πεδίο (10.000 π.Χ.) που δημιουργήθηκε από τις προσχώσεις του Αχέροντα (ετυμολογία: “χωρίς χαρά”) και των παραποτάμων του Κωκυτού (ετυμολογία: “θρήνος”) και Πυριφλεγέθοντα (ετυμολογία: “φλεγόμενα κάρβουνα”) με πολλές φάσεις ιζηματογένεσης. Αυτό φανερώνουν οι τυρφώνες στην περιοχή της Κορώνης, αλλά και τα λεπτά στρώματα λιγνίτη που συναντήθηκαν βαθύτερα, σε γεωτρήσεις στην περιοχή της Αχερουσίας και του Σταυροχωρίου. Το πάχος των προσχωσιγενών ιζημάτων σε πολλές περιοχές υπερβαίνει και τα 100 μέτρα (βλ. Σχήμα 1)
Οι γεωδυναμικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο Ολόκαινο προκαλούν αργή ανύψωση της ξηράς και ανάλογη υποχώρηση της θάλασσας. Οι διαβρωσιγενείς διεργασίες του Αχέροντα σμίλευσαν πολύ γρήγορα και σε βάθος τα ασβεστολιθικά πετρώματα στους ορεινούς όγκους και τα υλικά της διάβρωσης μεταφέρθηκαν και αποτέθηκαν σε ένα λιμνοτελματικό περιβάλλον. Στους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους η μορφολογία της περιοχής ήταν πολύ διαφορετική. Η σημερινή πεδιάδα από την Αμμουδιά μέχρι τη Γλυκή ήταν μια περιοχή με λίμνες και έλη. Ιζήματα και άφθονες ποσότητες νερού από πηγές και ποτάμια κατέληγαν εδώ και σχημάτισαν την Αχερουσία Λίμνη.
Αργά αργά η χέρσος αυξάνεται, το βάθος των νερών στην Αχερουσία λίμνη από τις συνεχείς προσχώσεις μειώνεται και στις εκβολές του ποταμού η ακτογραμμή μετατοπίζεται προς τη θάλασσα. Ο κόλπος της Αμμουδιάς ήταν πολύ μεγαλύτερος, αλλά με τις προσχώσεις του ποταμού περιορίστηκε στη σημερινή του μορφή. Το σημερινό τοπίο είναι αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας, στην οποία συνέβαλλαν και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις με την αποξήρανση της Αχερουσίας λίμνης (Φαναρίου) και τα αντιπλημμυρικά έργα. Εναλλαγές ιζημάτων από αργίλους και άμμους συγκροτούν τη σειρά των αλλουβιακών αποθέσεων. Προς τις εκβολές τα ιζήματα είναι λεπτομερή με πολλά οργανικά υλικά από τη σήψη των φυτών. Δημιουργήθηκε έτσι στη θέση της παλιάς λίμνης μια εύφορη πεδιάδα, αυτή του Φαναρίου, προικισμένη με άφθονο νερό (βλ. Εικόνα 3).
Ο χώρος συνδέθηκε στενά με τη μυθολογία και την ιστορία της Ελλάδας. Στους ιστορικούς χρόνους, κατά τη διάρκεια του 14ου και 13ου αιώνα π.Χ. Μυκηναίοι άποικοι από τη Δυτική Πελοπόννησο φθάνουν μέχρι τους νοτιότερους όρμους της Θεσπρωτίας. Οι απότομες ακτές άφησαν περάσματα και πίσω τους απλωνόταν ένα ρηχό θαλάσσιο και λιμνοτελματικό περιβάλλον με οργιώδη βλάστηση και άφθονη πανίδα. Στον σημερινό Μεσοπόταμο ίδρυσαν την Εφύρα, ενώ λίγο βορειότερα, στον όρμο του Λυχνού, την Αρχαία Τορύνη. Αυτό το ομιχλώδες, λιμνοτελματικό και συνάμα απόκοσμο, μυστηριακό, θεϊκό τοπίο, οι άνθρωποι εκείνης της εποχής διάλεξαν για να κατασκευάσουν το Νεκρομαντείο (βλ. Σχήμα 2), στην άκρη μιας χερσονήσου που εισχωρούσε βαθιά μέσα στην Αχερουσία λίμνη. Κατά τη μυθολογία, το ιερό των υποχθόνιων θεοτήτων ήταν στενά συνδεδεμένο με τους ποταμούς Αχέροντα, Κωκυτό και Πυριφλεγέθοντα, τις λίμνες Αχερουσία, Στύγα, Ασφόδελο και όλα τα γεωγραφικά στοιχεία που ενέπνευσαν την αφιέρωση του τόπου στον θεό των νεκρών.
Οι πρώτες αναφορές απαντώνται στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Στο Νεκρομαντείο και στην Αχερουσία λίμνη κατέφευγαν οι πιστοί για να επικοινωνήσουν με τα αγαπημένα τους πρόσωπα που έφυγαν από τη ζωή. Πρόκειται για το σκοτεινό Ανάκτορο του Άδη και της Περσεφόνης, είναι ο χώρος απ' όπου οι ψυχές άρχιζαν το ταξίδι τους για τον Άδη, στις πηγές της Αχερουσίας λίμνης.
Ο Αχέροντας ήταν πλωτός από την αρχαιότητα, από τις εκβολές μέχρι το Νεκρομαντείο, και αποτελεί σήμερα ένα από τα κυριότερα και καθαρότερα ποτάμια της Ελλάδας. Αποτελεί μία ευχάριστη έκπληξη για τον σημερινό επισκέπτη η δυνατότητα να απολαύσει την αρχαία διαδρομή με βαρκάδα από τις εκβολές μέχρι το Νεκρομαντείο ή η πεζοπορική διαδρομή στα δροσερά νερά των πηγών στα Στενά του Αχέροντα στη Γλυκή (βλ. Εικόνα 4). Η μυθολογία και η ιστορία συναντούν εδώ τη γεωλογία, για να συνθέσουν ένα μοναδικό τοπίο.
Οι εκβολές και τα Στενά του Αχέροντα παρουσιάζουν ποικιλόμορφο ιστορικό, οικολογικό και φυσιολατρικό ενδιαφέρον και έχουν ενταχθεί στις περιοχές προστασίας της φύσης του Δικτύου “Φύση 2000”.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Δάκαρης, Σ. (1972) Αρχαιότητες της Ηπείρου. Το Νεκρομαντείο του Αχέροντος, Εφύρα – Πανδοσία – Κασσώπη, Αθήνα.
Δάκαρης, Σ. (1972) Θεσπρωτία, Αρχαίες Ελληνικές Πόλεις 15, Αθήνα.
Δάκαρης, Σ. (1993) Το νεκρομαντείο του Αχέροντα , Αθήνα: Τ.Α.Π.Α, ΥΠ.ΠΟ.
Κακριδής, Ι. Θ. (2000) Ελληνική μυθολογία, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
Μουσελίμης, Σ. (1987) Ο αρχαίος Άδης και το νεκρομαντείο της Εφύρας, Ιωάννινα.
Μπρουσούλης, Ι., Κολοβός, Γ., Οικονόμου, Ε. (1978) Η τύρφη της Κορώνης Πρέβεζας, Έκθεση Ι.Γ.Μ.Ε.
Wiseman, J., Zachos, K. (2003) Landscape Archaeology in southern
Το τοπίο στη λογοτεχνία