Σάπες: οικισμός “παλιννοστούντων” Ποντίων

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται ο νέος οικισμός από τα βορειο-ανατολικά. Ο οικισμός χωροθετείται ανάμεσα στο πευκοδάσος (στα βόρεια και ανατολικά της πολεοδομούμενης έκτασης) και των αγροτικών καλλιεργειών στα νότια.  Στο βάθος και αριστερά διακρίνεται ο ιστορικός οικισμός των Σαπών.  Στην εικόνα κυριαρχεί η κανονικότητα του κόκκινου χρώματος από τις στέγες των μονόροφων και διώροφων κατοικιών, η γραμμική διάταξη των οποίων ακολουθεί το φυσικό ανάγλυφο. Στο κεντρικό σημείο του πολεοδομικού συνόλου διαμορφώνεται η πλατεία και ένα μικρό πολυ-λειτουργικό κέντρο.

Οι οικισμοί παλιννοστούντων Ποντίων από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στη Βόρεια Ελλάδα είναι αποτέλεσμα της πολιτικής του ελληνικού κράτους για την υποδοχή και εγκατάσταση πληθυσμών με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στις παραμεθόριες περιοχές. Στους οικισμούς αυτούς εγκαταστάθηκαν οικογένειες που προέρχονται από την ευρύτερη ελληνική διασπορά των παρευξείνιων κρατών και έχουν κατά κανόνα καταγωγή από τους Έλληνες του Πόντου της Μικράς Ασίας. Από τα μέσα την δεκαετίας του 1980 και κυρίως μετά την αλλαγή πολιτικής από τις χώρες προέλευσής τους, επιτράπηκε η ελεύθερη διακίνησή τους και ένας μεγάλος αριθμός μετανάστευσε στην Ελλάδα.

Η ελληνική πολιτεία τους ονόμασε “παλιννοστούντες” και τους έδωσε την δυνατότητα εγκατάστασης στην Ελλάδα ως έλληνες πολίτες. Παράλληλα δημιούργησε στο Υπουργείο Εξωτερικών το Εθνικό Ίδρυμα Υποδοχής και Αποκατάστασης Αποδήμων και Παλιννοστούντων Ομογενών Ελλήνων (Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε.) το οποίο ιδρύθηκε την 1η Ιανουαρίου 1991 και καταργήθηκε την 4η Δεκεμβρίου 2002. Μία από τις δραστηριότητες του Ιδρύματος αυτού ήταν η χωροθέτηση και ο συντονισμός της κατασκευής νέων και αξιοποίησης υπαρχόντων οικισμών σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος και κυρίως σε μεθοριακές περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης με σκοπό την ενίσχυση του ελληνορθόδοξου πληθυσμού. Αν και δεν υπήρχε περιορισμός στον τόπο εγκατάστασης των παλιννοστούντων, υπήρχε πολιτική κατεύθυνσής τους σε συγκεκριμένες περιοχές μέσω κινήτρων όπως φοροαπαλλαγές και απόκτηση κατοικίας με ευνοϊκούς όρους.

Στα όρια του Δήμου Σαπών και ανατολικά του υπάρχοντος οικισμού Σαπών οργανώθηκε από το Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε. την δεκαετία του 1990 ένας νέος οικισμός με μονοκατοικίες δίπλα σε ένα πευκόφυτο δάσος (βλ. Εικόνα 1). Ο οικισμός έχει πολεοδομικό σχεδιασμό με αρχιτεκτονική τύπου εργατικών κατοικιών. Σύμφωνα με τον απολογισμό του Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε. για την περίοδο 1989-1999 στον οικισμό έχουν κατασκευαστεί 281 κατοικίες, κέντρο πολλαπλών χρήσεων και καταστήματα, υπάρχουν ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι, περιποιημένα πεζοδρόμια (βλ. Εικόνα 2), σωστά χωροθετημένα σχολείο και εκκλησία, μικροί χώροι πρασίνου και στάσεις λεωφορείων. Θετική εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη η ειδική κατασκευή με ταχυδρομικές θυρίδες σε κάθε γειτονιά (βλ. Εικόνα 3).

Ενδιαφέροντα είναι τα στοιχεία της απογραφής που αφορά την εγκατάσταση των παλιννοστούντων ομογενών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στην Ελλάδα που διενήργησε η Γενική Γραμματεία Παλιννοστούντων Ομογενών (Γ.Γ.Π.Ο.) του Υπουργείου Μακεδονίας – Θράκης την περίοδο 1997 – 2000. Η απογραφή αφορά την εγκατάσταση των ομογενών κατά τη δωδεκαετία 1989 – 2000. Σύμφωνα με την απογραφή αυτή στο Δημοτικό Διαμέρισμα Σαπών του ομώνυμου Δήμου εγκαταστάθηκαν 638 οικογένειες με συνολικά 2322 άτομα (34% των ομογενών του νομού Ροδόπης). Από αυτούς οι 547 οικογένειες (2020 άτομα) ήρθαν στην Ελλάδα με θεώρηση διαβατηρίου (βίζα) στην κατηγορία “Παλιννόστηση” ενώ 154 οικογένειες (302 άτομα) με θεώρηση διαβατηρίου (βίζα) στην κατηγορία “Τουριστική”.

Τα περισσότερα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά των παλιννοστούντων ομογενών είναι σε επίπεδο νομού, επομένως δεν μπορούν με σιγουριά να ταυτιστούν με εκείνα του οικισμού Σαπών, παρόλο που ο τελευταίος φιλοξενεί το 34% του συνόλου των παλιννοστούντων στο Νομό Ροδόπης. Αναφέρονται ωστόσο κάποια χαρακτηριστικά ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, καθώς και ο χάρτης με την κατανομή των παλιννοστούντων με βάση τη χώρα αφετηρίας του μεταναστευτικού τους ταξιδιού (βλ. Σχήμα 1). Το μεγαλύτερο ποσοστό των παλιννοστούντων προέρχεται από τις χώρες του Εύξεινου Πόντου (Γεωργία, Ρωσία, Ουκρανία) και το Καζακστάν. Με βάση τις απαντήσεις των παλιννοστούντων σε σχετική έρευνα του 2001, οι περισσότεροι ήθελαν να έρθουν στην Ελλάδα ενώ ο νομός προτιμήθηκε κυρίως λόγω συγγενών και επαγγελματικής αποκατάστασης. Πρέπει να τονιστεί ότι – αν και υπήρχε κατεύθυνση από το ελληνικό κράτος στην προτίμηση τόπου εγκατάστασης – αυτή δεν επιβλήθηκε. Οι μισοί παλιννοστούντες ομογενείς εγκατέλειψαν τα περιουσιακά τους στοιχεία στον τρόπο προέλευσής τους αλλά σημαντικό ποσοστό απέκτησε κατοικία στην Ελλάδα που του παρείχε το Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε. Το μεγαλύτερο πρόβλημα των ομογενών, με βάση πάντα την παραπάνω απογραφή για την περίοδο 1997-2000, είναι η ανεργία. Αν και υπάρχει σημαντικός αριθμός επιστημόνων και ειδικευμένων επαγγελματιών μεταξύ των ομογενών στο νομό Ροδόπης, οι περισσότεροι σήμερα εργάζονται ως εργάτες, οικοδόμοι και οδηγοί χωρίς να λείπουν οι ελεύθεροι επαγγελματίες και ασκούντες το αντικείμενο σπουδών και δεξιοτήτων τους (γιατροί, λογιστές, μηχανικοί, καθηγητές, τεχνίτες).

Με βάση τα δημογραφικά στοιχεία του Δήμου Σαπών, το 1991 εγκαταστάθηκαν στην περιοχή 2.300 Πόντιοι Πρόσφυγες από τις Δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ενισχύοντας σημαντικά, αλλά για περιορισμένο διάστημα, τον πληθυσμό του Δήμου. Με βάση την απογραφή πληθυσμού, το 1991 ο συνολικός πληθυσμός ήταν 10.872 κάτοικοι, ενώ το 2001 ο μόνιμος πληθυσμός ήταν 9.365 κάτοικοι από τους οποίους οι 103 ήταν αλλοδαποί κατά υπηκοότητα. Η μείωση του πληθυσμού οφείλεται κατά κύριο λόγο στην εσωτερική μετανάστευση προς τα αστικά κέντρα της χώρας λόγω των περιορισμένων ευκαιριών απασχόλησης και, όπως και στην περίπτωση του Ζυγού Καβάλας, στο γεγονός ότι οι περισσότεροι παλιννοστούντες είχαν αστική κουλτούρα που λειτούργησε αρνητικά για την εγκατάστασή τους σε ένα μικρό επαρχιακό οικισμό. Ενισχυτική της τάσης για εσωτερική μετανάστευση είναι και η οικονομική κατάσταση στην περιοχή. Με βάση τα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων του Υπουργείου Οικονομικών για το 2002, το μέσο δηλωθέν εισόδημα των φορολογουμένων που δηλώνουν κατοικία στο Δήμο Σαπών είναι από τα χαμηλότερα της Ελλάδας (6.415 ευρώ), ενώ η ανεργία το 2001 καταγράφηκε στο 11,4%.

Παρά τις τοπικές οικονομικές δυσκολίες, οι Σάπες αποτελούν ένα από τα λίγα παραδείγματα πολυ-πολιτισμικής κοινότητας όπου τρεις διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες συνυπάρχουν χωρίς σοβαρές μεταξύ τους εντάσεις. Πρόκειται για την Χριστιανική, την Μουσουλμανική και την Ποντιακή κοινότητα, η κάθε μία με τη δική της ιδιαίτερη κουλτούρα. Την περίοδο 2007-2008 στην περιοχή έγιναν μεγάλες δημόσιες επενδύσεις στην εκπαίδευση και στο Δήμο Σαπών λειτουργούν σήμερα Σχολεία Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης τα οποία βοηθούν στην εκπαίδευση των παιδιών των διαφορετικών κοινοτήτων (βλ. Εικόνα 4). Επιπλέον έχει ψηφιστεί η ίδρυση Ανωτάτης Πανεπιστημιακής Σχολής Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε., ενώ παράλληλα λειτουργεί παράρτημα του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας και θεσμοθετείται η λειτουργία Ινστιτούτου το οποίο θα εκπονεί μελέτες για τη στήριξη των ευαίσθητων πληθυσμιακών ομάδων που ζουν στην περιοχή.

Σ.Κ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Βεργέτη, Μ. Κ. (1999) Παλιννόστηση και κοινωνικός αποκλεισμός, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.

(http://www.sapes.gr/articles.php?catid=55, πρόσβαση 27/04/09).

Halkos, G., Salamouris, D. (2003) “Socio-economic integration of ethnic Greeks from the former USSR: obstacles to entry into the Greek labour”, Journal of Ethnic and Migration Studies, 29 (3): 519–534.

Καμενίδης, Χ. Θ. (2001) “Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των ομογενών από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στους πολυπληθέστερους νομούς της Ελλάδας”, Θεσσαλονίκη: Γενική Γραμματεία Παλιννοστούντων Ομογενών - Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης.

Καμενίδης, Χ. Θ. (2002) “Η εγκατάσταση των παλιννοστούντων ομογενών από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στην Ελλάδα κατά περιφέρεια, νομό, δήμο και οικισμό”, Θεσσαλονίκη: Γενική Γραμματεία Παλιννοστούντων Ομογενών - Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης.