Το παράκτιο βιομηχανικό Καρλόβασι

Στο δυτικό τμήμα της Σάμου, και από τη βόρεια πλευρά του, η κοιλάδα των Καρλοβασίων προσφέρει το μοναδικό, φιλόξενο άνοιγμα προς την ενδοχώρα του νησιού. Ανάμεσα στους ορεινούς όγκους της Αμπέλου (Καρβούνη), στο κέντρο του νησιού, και της Κέρκης (Κερκετέας) στα δυτικά, που φαίνεται στο βάθος χιονισμένη, συνδέει το βορρά  με το νότο του νησιού. Από εδώ περνά και σήμερα ο βασικός οδικός άξονας που συνδέει το Καρλόβασι με τον Όρμο του Μαραθόκαμπου και έπειτα με τον Πύργο και τη Χώρα, τον άλλοτε σημαντικότερο οικισμό της Σάμου. Η κοιλάδα αποτελεί επίσης μια από τις μεγαλύτερες σε έκταση πεδινές περιοχές της Σάμου, μετά τον κάμπο της Χώρας. Διόλου περίεργο, λοιπόν, που εδώ αναπτύχθηκε το σύνθετο αστικό μόρφωμα των Καρλοβασίων. Τα τρία σημεία όπου ο ιστός εμφανώς πυκνώνει, είναι οι τρεις διαφορετικές και διαδοχικές οικιστικές θέσεις που αποτέλεσαν τους πυρήνες της ενιαίας σήμερα πόλης.

Στο βάθος δεξιά, σκαρφαλωμένο σε λόφο κοντά στη θάλασσα, φαίνεται το Παλαιό Καρλόβασι, ο πρώτος οικισμός (βλ. Εικόνα 1). Από εκεί οι κάτοικοι κατέβαιναν να καλλιεργήσουν τον κάμπο και φαίνεται πως εκεί που βρίσκονταν τα καλύβια τους αναπτύχθηκε αργότερα το Μεσαίο Καρλόβασι, στους πρόποδες του λόφου δυτικά της πεδιάδας. Συγχρόνως ή λίγο αργότερα, και με τον ίδιο πιθανόν τρόπο, δημιουργήθηκε το Νέο Καρλόβασι στoυς πρόποδες του απέναντι υψώματος (αριστερά στην εικόνα), στην ανατολική όχθη του Μεγάλου Ρέματος ή Καρλοβασίτικου (βλ. Σχήμα 1).

Στο τέλος του 17ου αιώνα, το (Νέο) Καρλόβασι ήταν ήδη ο δεύτερος σε μέγεθος οικισμός της Σάμου, μετά τη Χώρα, με περίπου 2.000 κατοίκους, και είχε αναπτύξει το εμπόριο, εξάγοντας κρασί και κρεμμύδια στη Χίο, τη Σμύρνη, τη Σκιάθο και αλλού. Σχεδόν ενάμιση αιώνα αργότερα η πληθυσμιακή αύξηση δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλη (2.400 κάτοικοι το 1828), αλλά το Νέο Καρλόβασι είχε στραφεί αποφασιστικά στις εμποροναυτιλιακές και βιοτεχνικές δραστηριότητες, διέθετε Σχολή και κατέγραφε νέου τύπου κοινωνικές διαφοροποιήσεις και κινήματα. Στην παραλία, στη "Ρίβα" και σε απόσταση από τον οικισμό, διαμορφώθηκε η ζώνη των "μαγαζιών του γιαλού", δηλαδή των αποθηκών για τα εμπορεύματα και των εργαστηρίων.

Αν και το νησί της Σάμου είναι σχετικά προστατευμένο από τα ισχυρά μπογάζια του Αιγαίου, καθώς βρίσκεται μέσα στον κόλπο του Κουσάντασι, ωστόσο η ακτή αυτή είναι εκτεθειμένη στους βόρειους-βορειοδυτικούς ανέμους και δεν διαθέτει φυσικά λιμάνια. Αργότερα έχτιζαν μικρούς μώλους – νεότερα δείγματα φαίνονται στη φωτογραφία – που προστάτευαν ένα μικρό, προς τα ανατολικά τους, τμήμα της παραλίας^. συχνά τούς κατέστρεφε το μανιασμένο κύμα που σήκωνε η μαϊστροτραμουντάνα.

Στην περίοδο της Ηγεμονίας (1832-1912) και ιδίως μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, το Καρλόβασι, σε μόνιμο ανταγωνισμό με το Βαθύ, που ήταν η νέα πρωτεύουσα, γνώρισε μέρες ανάπτυξης και ευημερίας. Το 1862 το Νέο Καρλόβασι είχε 2.700 κατοίκους, το Μεσαίο 720 και το Παλαιό 591 – οι τρεις οικισμοί θα διατηρήσουν για καιρό τη διοικητική αυτονομία τους και μόνο το 1958 θα αποτελέσουν ενιαίο δήμο. Η τοπική οικονομία και το εξαγωγικό εμπόριο στηρίχτηκαν καταρχήν στην επέκταση της αμπελοκαλλιέργειας και την εξαγωγή αγροτικών προϊόντων, ενώ παράλληλα αναπτύσσονταν οι βιοτεχνίες και η ξυλοναυπηγική.

Μετά την καταστροφή των αμπελώνων από τη φυλλοξήρα στα 1888-90, και ενώ στον αγροτικό χώρο εισαγόταν η καπνοκαλλιέργεια, οι Καρλοβασιώτες επιχειρηματίες στράφηκαν με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα στην ανάπτυξη της βιομηχανίας, και ιδίως της βυρσοδεψίας (βλ. Εικόνες 2, 3 και 4). Η εύκολη εξασφάλιση δεψικών υλών από τα πευκοδάση και τις βελανιδιές του νησιού, αλλά και της κοντινής μικρασιατικής ακτής, και οι εμπορικές συμφωνίες με την Οθωμανική Αυτοκρατορία – όπου εξάγονταν τα κατεργασμένα δέρματα – υπήρξαν ασφαλώς παράγοντες που ευνόησαν την εξέλιξη αυτή. Ο σημαντικότερος, όμως, ήταν η απλοχωριά της Ρίβας, η έκταση του ανοιχτού θαλάσσιου μετώπου, πλεονέκτημα σημαντικό που δεν διέθετε ο κλειστός κόλπος του Βαθιού. Τα βυρσοδεψεία αναπτύχθηκαν κατά μήκος της ακτής, και σε δύο πόλους, κοντά στα δύο ρέματα που ορίζουν τη Ρίβα του Νέου Καρλοβάσου (βλ. Σχήμα 1): στο πρώτο πλάνο της εικόνας φαίνεται ο ανατολικός πυρήνας των εργοστασίων, στις εκβολές του Φουρνιώτικου ρέματος, ενώ πιο κάτω διακρίνεται το δυτικό σύμπλεγμα, στις εκβολές του Καρλοβασίτικου.

Ατμόμυλοι και καπνομάγαζα συμπλήρωσαν το νέο βιομηχανικό πρόσωπο του Καρλοβάσου, ενώ ισχυροί τοπικοί επιχειρηματίες, που πρωταγωνιστούσαν και στην πολιτική ζωή της Ηγεμονίας, προώθησαν σημαντικά δημόσια έργα και προίκισαν την πόλη με αξιόλογα δημόσια κτίρια και αρχοντικά. Το λιμάνι, έργο δύσκολο και μακρόχρονο, κατασκευάστηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. κάτω από το Παλαιό Καρλόβασι (εκτός της εικόνας, στο δεξιό άκρο – βλ. Εικόνα 5) και δημιούργησε άλλον έναν οικιστικό πυρήνα, τον Λιμένα Καρλοβάσου. Το 1905 εγκαινιάστηκε μια γραμμή ιππήλατου τραμ κατά μήκος της παραλίας (βλ. Εικόνα 6), που εξασφάλισε τη μεταφορά των εμπορευμάτων ανάμεσα στο λιμάνι και τα εργοστάσια. Την ίδια εποχή κατασκευάστηκε και η αμαξιτή παραλιακή οδός Βαθύ-Καρλόβασι. Το Νέο Καρλόβασι επεκτάθηκε προς την παραλία, διαμορφώνοντας μια νέα συνοικία με εμπορικά, τράπεζες και αρχοντικά. Το Χατζηγιάννειο Παρθεναγωγείο, το νέο κτίριο της Πορφυριάδος Σχολής, το Ηγεμονικό Μέγαρο, έδωσαν στην πόλη αέρα αρχοντιάς, ενώ η διευρυνόμενη εργατική τάξη αποκτούσε τις πρώτες οργανώσεις της: ανήσυχο και κινητικό, το Καρλόβασι βρέθηκε κατ’ επανάληψη στην πρώτη γραμμή των κοινωνικών αγώνων, αρχίζοντας πριν κιόλας από την ελληνική Επανάσταση.

Αν και η προσάρτηση στην ελληνική επικράτεια το 1912 της αφαίρεσε μερικά από τα παλαιά της πλεονεκτήματα, η βυρσοδεψία του Καρλοβάσου ευνοήθηκε από τις συνθήκες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (47 βυρσοδεψεία μέτρησε η απογραφή του 1920), και έπειτα άντεξε σε ικανοποιητικό βαθμό τις δυσκολίες της δεκαετίας του 1930, προωθώντας την εκμηχάνιση των εργοστασίων. Στις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρχαν ακόμα 40 εργοστάσια στην πόλη. Η πτώση θα έρθει μετά τον πόλεμο, όταν τα εργοστάσια άρχισαν να κλείνουν και η πόλη – όπως και όλο το νησί – γνώρισε δύσκολες μέρες. Ωστόσο και σήμερα 3-4 βυρσοδεψικές επιχειρήσεις δουλεύουν ακόμη.

Τα τελευταία 20 χρόνια έχει ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία του Καρλοβάσου. Το 1987 εγκαταστάθηκε εδώ μια μονάδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου, που σήμερα περιλαμβάνει τη Σχολή Θετικών Επιστημών με τρία τμήματα. Ο αστικός χώρος στο Καρλόβασι, με περίπου 10.000 κατοίκους σήμερα, είχε ετοιμότητες για την υποδοχή μιας τέτοιας παρέμβασης. Το Πανεπιστήμιο αξιοποίησε ιστορικά κτίρια, όπως το Χατζηγιάννειο (Βιβλιοθήκη), την Εμπορική Σχολή, το Ηγεμονικό Μέγαρο κ.λπ. (βλ. Εικόνα 7), ενώ πρόσφατα απέκτησε και ένα σύμπλεγμα βυρσοδεψείων στη Ρίβα, που πρόκειται να αναστηλωθεί. Μια προοπτική η οποία μπορεί να αποτελέσει πρωτοποριακό παράδειγμα αλλαγής νοοτροπίας στην Ελλάδα, σχετικά με τη διαχείριση της βιομηχανικής κληρονομιάς.

Χ.Α.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Βακιρτζής, Ι. (2007) Ιστορία της Ηγεμονίας της Σάμου 1834-1912, Αθήνα: Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Σάμου.

Πρακτικά Συνεδρίου "Καρλόβασι Σάμου: ένα νησιωτικό, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο στο ανατολικό Αιγαίο" (2007) Αθήνα: Δήμος Καρλοβασίων, Γ.Α.Κ. - Αρχεία Νομού Σάμου.

Σεβαστάκης, Α. (1995) Ιστορικά Νέου Καρλοβάσου 1768-1840, Αθήνα: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου “Νικόλαος Δημητρίου”.

Σταματιάδης, Ε. Ι. (1886) Σαμιακά, ήτοι ιστορία της νήσου Σάμου από των παναρχαίων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, τόμ. 1-5, Σάμος: Ηγεμονικό τυπογραφείο.

Χατζηγεωργίου, Στ. (Γαλάνης) (2002) Συνδικάτα. Το εργατικό κίνημα των βυρσοδεψεργατών Καρλοβάσου Σάμου 1899-1947, Αθήνα: Εκδόσεις Υπερόριος.