Το ιστορικό κέντρο της Αθήνας

Η αεροφωτογραφία προσφέρει μια άποψη της Αθήνας από την Ομόνοια ως τις ακτές του Σαρωνικού που αναδεικνύει το φυσικό τοπίο της πόλης και τη δομή του (συνεκτικού) αστικού ιστού της. Συγχρόνως όμως προβάλλει και τον τρόπο με το οποίον διαπλέκονται και αποτυπώνονται στο σημερινό αστικό συνεχές τα ιστορικά στρώματα της πόλης. Στην εικόνα δεσπόζει ο βράχος της Ακρόπολης και οι τόποι της αρχαίας πόλης που έχουν "απελευθερωθεί" από μεταγενέστερα στρώματα κατασκευών. Διακρίνουμε τον Άρειο Πάγο, την Αρχαία και τη Ρωμαϊκή Αγορά, τον Κεραμεικό, την Πνύκα: τοπία-μνημεία μοναδικά που συγχέονται με τους ίδιους τους θεσμούς που εδώ πρωτοδημιουργήθηκαν και αργότερα κληροδοτήθηκαν στον παγκόσμιο πολιτισμό.

Βόρεια-βορειοδυτικά της αρχαίας πόλης διακρίνεται ο ιστός της μεσαιωνικής/οθωμανικής πόλης. Η περιοχή αποτελεί σε μεγάλο βαθμό “παλίμψηστο” της αρχαίας πόλης (βλ. Εικόνα 1) και βρέθηκε στο επίκεντρο της πολιτικής και κοινωνικής διαμάχης του 19ου αιώνα σχετικά με τους πολεοδομικούς σχεδιασμούς για τη συγκρότηση της Νέας Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους. Η αεροφωτογραφία αναδεικνύει τη σχέση του ιστού της περιοχής αυτής με τις βασικές χαράξεις του σχεδίου του 1833 των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Σάουμπερτ (βλ. Σχήμα 1). Βάσει αυτού του σχεδίου, μετά από αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις, αποκρυσταλλώθηκε στον ιστό της πόλης ένα καθαρό γεωμετρικό σχήμα: το (Ιστορικό) Τρίγωνο (Σταδίου-Ερμού-Πειραιώς), με τη διχοτόμο του (Αθηνάς) να "στοχεύει" την Ακρόπολη, για να την συνδέσει οπτικά και συμβολικά με τα Ανάκτορα, που προβλεπόταν να εγκατασταθούν στην κορυφή του (σημερινή Ομόνοια). Η οδός Ερμού, η οδός Αθηνάς και η πρώτη της παράλληλη, η οδός Αιόλου, είναι τελικά οι μόνες νέες χαράξεις που υλοποιήθηκαν μέσα στη μεσαιωνική/οθωμανική πόλη (βλ. Εικόνα 2). Συνολικά όμως το Ιστορικό Τρίγωνο, που συνέθεσε εκ των πραγμάτων την παλιά πόλη με τις χαράξεις του 19ου αιώνα, αναδείχτηκε στην πιο αναγνωρίσιμη οργάνωση του αστικού ιστού της Αθήνας και σε αναμφισβήτητο πυρήνα του Κέντρου της. Με αυτό θα ασχοληθούμε στη συνέχεια της ανάγνωσης του τοπίου.

Στο Iστορικό Tρίγωνο βρίσκεται ό,τι πιο σταθερό και ό,τι πιο μεταβλητό υπάρχει στην Αθήνα. Εδώ συνυπάρχουν και διαπλέκονται, για περισσότερο από 170 χρόνια, η δημόσια διοίκηση και τα εμβληματικά κτίρια-σύμβολα του ελληνικού κράτους (καινούρια και Παλιά Βουλή, Τριλογία του Χάνσεν στην Πανεπιστημίου, Δημαρχείο κλπ.) (βλ. Εικόνα 3 και Σχήμα 2), η κεντρική αγορά της πόλης και οι άτυπες δραστηριότητες που τη συνοδεύουν, η βιοτεχνία που παραδοσιακά συγκεντρώνεται στο βόρειο τμήμα της Πειραιώς και στην περιοχή του Ψυρρή (βλ. Σχήμα 3), η κατοικία, η ψυχαγωγία, ο πολιτισμός και, βέβαια, η κτηματική κερδοσκοπία. Τα συστατικά αυτά συνεχώς μετατοπίζονται, αλλάζουν σχετική βαρύτητα, εξελίσσονται και επαναπροσδιορίζονται, διαμορφώνοντας επάλληλα στρώματα σε μια συνεχώς ενεργή αστική γεωγραφία. Σημαντικά κτίρια εμφανίζονται και εξαφανίζονται αφήνοντας τα ίχνη τους στον αστικό ιστό και στα τοπωνύμια (Βαρβάκειο Λύκειο, Θέατρον Μπούκουρα, Δημοτικό Θέατρο του Τσίλερ, Νομισματοκοπείο) (βλ. Εικόνα 4)· κοινωνικά στρώματα διαδέχονται το ένα το άλλο στο χώρο, κέντρα ανάπτυξης αναδύονται, υποχωρούν και επανακάμπτουν.

Η οδός Αθηνάς, παρότι σχεδιάστηκε ως άξονας συμμετρίας, έπαιξε εξ' αρχής το ρόλο ενός εσωτερικού συνόρου που τέμνει το δυναμικό αυτό σύνολο σε δύο διακριτά και κοινωνικά ασύμμετρα υποσύνολα, στα πλαίσια και του ευρύτερου, πραγματικού και κυρίως συμβολικού, χωροκοινωνικού διαχωρισμού ανατολικού/δυτικού Λεκανοπεδίου -που αντιστοιχεί στο διαχωρισμό κυρίαρχων/κυριαρχούμενων κοινωνικών στρωμάτων, αλλά και διοίκησης/παραγωγής. Ο δυναμισμός των μεταλλαγών στις χρήσεις γης, που ξεκινάει ήδη από τη φάση των αλλεπάλληλων αναθεωρήσεων των πρώτων σχεδίων της Αθήνας, με επίκεντρο και τη θέση των Aνακτόρων, αναδεικνύει το Iστορικό Tρίγωνο σε κεντρικό διακύβευμα της κοινωνικής διαπάλης για τον έλεγχο του Kέντρου της πόλης, το οποίο ούτως ή άλλως αποτελεί ανέκαθεν κατ' εξοχήν πεδίο εκδήλωσης κοινωνικών και ταξικών αντιπαραθέσεων (βλ. Εικόνες 5 και 6).

Ένα πρόσφατο επεισόδιο αυτής της ιστορίας αποτελούν οι αναπλάσεις: με όχημα και τα έργα για τους Oλυμπιακούς Aγώνες, διευρύνονται ως εξευγενισμός (gentrification) και εκδιώκουν - μέσα από την άνοδο των τιμών της γης και την πρωτοκαθεδρία που τείνει να αποκτήσει η ακριβή διασκέδαση- χρήσεις και εγκαταστάσεις που αφορούν στα χαμηλότερα οικονομικά και κοινωνικά στρώματα και τις ευπαθείς κατηγορίες. Η διαδικασία αυτή έχει ολοκληρωθεί προ πολλού στην Πλάκα και εξελίσσεται ταχύτατα στου Ψυρρή, στο Γκάζι και στο Mεταξουργείο, αναιρώντας εκ των πραγμάτων το κοινωνικό/παραγωγικό σύνορο της οδού Aθηνάς και απειλώντας τον πλούσιο, πολυλειτουργικό και πολυσυλλεκτικό χαρακτήρα του Κέντρου.

Το τελευταίο και, θεωρούμε, εξίσου κρίσιμο επεισόδιο είναι η απομάκρυνση των Υπουργείων και της Δημόσιας Διοίκησης από το Ιστορικό Κέντρο και η διασπορά τους στην περιφέρεια: παραδείγματα αποτελούν η πρόσφατη μετακίνηση του Υπουργείου Παιδείας από το Σύνταγμα στη Νερατζιώτισσα και οι διακηρύξεις για τη μετεγκατάσταση του Δημαρχείου στον Ελαιώνα, της Βουλής σε αδιευκρίνιστη ακόμα θέση κ.ο.κ. Πρόκειται αναμφισβήτητα για διάβρωση της δομής και της κεντρικότητας της πόλης: άραγε εμπρόθετη, λόγω της “αβάσταχτης” κοινωνικής πολυπλοκότητας του Κέντρου, ή εκ των πραγμάτων, λόγω της νεοφιλελεύθερης στροφής προς μορφές και δίκτυα διακυβέρνησης με αόρατη την εξουσία; Πάντως, αυτή η διαδικασία βρίσκεται σε συντονισμό με την τάση να ανάγονται τα ιστορικά κέντρα σε προνομιακούς τόπους διασκέδασης και σε θεματικά πάρκα για την ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού, ενώ παράλληλα να αναδεικνύουν, με τη βοήθεια και άμεσων κατασταλτικών επεμβάσεων, μια επιμελημένη εικόνα-καθρέφτη της ευρυθμίας κράτους και κοινωνίας, πέρα από την κοινωνική-ταξική πάλη.

Στο Iστορικό Tρίγωνο, ωστόσο, εμφανίζονται ακόμα σημαντικές αντίρροπες τάσεις. Περισσότερο από οπουδήποτε αλλού οι τάσεις αυτές επικεντρώνονται στο βορειοδυτικό του τμήμα, στο τρίγωνο μεταξύ Πειραιώς, Ευριπίδου και Αθηνάς, στην περιοχή της Ομόνοιας. Με δραστηριότητες συναρτημένες με την αγορά για τα πλατιά λαϊκά στρώματα και τη μεταποίηση, αυτή η περιοχή ήταν ανέκαθεν η κεντρική πύλη εισόδου των νέων κατοίκων της πόλης, των επάλληλων κυμάτων εσωτερικών και εξωτερικών μεταναστών, που εγκαθίστανται καταρχήν εδώ για να ενσωματωθούν βαθμιαία στον ευρύτερο παραγωγικό και κοινωνικό ιστό της Αθήνας: μικρασιάτες πρόσφυγες το 1922, εσωτερικοί μετανάστες από την επαρχία τις δεκαετίες του '50 και του '60, Ρωσοπόντιοι τη δεκαετία του '80, Αλβανοί στις αρχές του '90, Πακιστανοί, Μπαγκλαντέζοι και Αφρικανοί την τελευταία δεκαετία, Κινέζοι ακόμα πιο πρόσφατα (βλ. Εικόνα 7).

Στην παρούσα φάση το βορειοδυτικό τμήμα του Iστορικού Tριγώνου δέχεται σαφείς πιέσεις από τις διεργασίες που εξελίσσονται στο σύνολό του, συμπυκνώνοντας τις αντιθέσεις που εκείνες εκτοπίζουν, συχνά με αρκετά εκρηκτικό τρόπο. Εδώ στοιβάζονται τα κοινωνικά στρώματα και οι δραστηριότητες που η δημόσια εικόνα δε μπορεί να ανεχθεί, αλλά η κοινωνική πραγματικότητα αναπαράγει. Και πρώτα απ' όλα η διακίνηση ναρκωτικών που συνειδητά εξωθήθηκε στην περιοχή πριν την Ολυμπιάδα, εμπλέκοντας εκ των πραγμάτων και τμήματα μεταναστευτικών κοινοτήτων. Εδώ οι τιμές γης δεν ακολουθούν το ρυθμό ανόδου των γειτονικών περιοχών και η εικόνα του αστικού τοπίου διαφοροποιείται ριζικά τόσο από τη μνημειώδη όψη του εμπορικού τριγώνου, όσο και από την μποέμ αισθητική του Ψυρρή. Οικονομικοί μετανάστες που κοιμούνται κατά δεκάδες σε εγκαταλελειμμένα γραφεία και συνωθούνται στους δρόμους αναζητώντας δουλειά στην αγορά, μικρέμποροι κάθε είδους προϊόντος, τοξικοεξαρτημένοι, χασομέρηδες, παπατζήδες, ιερόδουλες και πελάτες της Βαρβακείου συμπλέκονται σε ένα πολυεθνικό, πολύβουο και τεταμένο σύνολο που, ακόμα κι αν ενέχει τον κίνδυνο της γκετοποίησης, διασώζει ό,τι πιο αυθεντικό υπάρχει στο κέντρο της Αθήνας, και κυρίως τον πολυσυλλεκτικό του χαρακτήρα. Η βελτίωση των, πολλές φορές οριακών, συνθηκών ύπαρξης των ίδιων των χρηστών της, χωρίς όμως να αναιρεθεί το κοινωνικό μωσαϊκό που τη χαρακτηρίζει, αποτελεί αναμφισβήτητα το ζητούμενο γι’ αυτή την περιοχή, η οποία μπορούμε να πούμε ότι σήμερα συγκεντρώνει και αναδεικνύει προνομιακά τα μεγάλα διακυβεύματα για το Kέντρο της πόλης και τις πολεοδομικές επεμβάσεις· διακυβεύματα που συναρτώνται με καίρια πολιτικά ζητήματα και συνιστούν ακόμη, ελπίζουμε, ανοιχτά στοιχήματα.

M.M., M.Σ. και X.Π.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Bonhomme, J.-F. (1996) Αθήνα, στη σκιά της Ακρόπολης (κείμενο J. Derrida), Αθήνα: Ολκός.

Γεωγραφίες (2004) “Αθήνα 2004: Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης”, Aφιέρωμα του περιοδικού Γεωγραφίες, 7.

Μπίρης, Κ. (1960) Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα:  Καθίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών.

Παπαγεωργίου-Βενετάς, Α. (2001) Αθήνα, ένα όραμα του κλασικισμού,  Αθήνα: ΚΑΠΟΝ.

Σακελλαρόπουλος, Χ. (2003) Μοντέρνα αρχιτεκτονική και πολιτική της αστικής ανοικοδόμησης στην Αθήνα 1945-1960, Αθήνα: Παπαζήσης - Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ.

Σαρηγιάννης, Γ. (2000) Αθήνα 1830-2000: Εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές, Αθήνα: Συμμετρία.

Σταυρίδης, Σ. (επιμ.) (2006) Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Φωτογραφικό Εργαστήριο Φοιτητών Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ (2004) '04 Αθήνα, λίγο πριν, Αθήνα: Φωτογραφικό Εργαστήριο - Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ.