WEB_AERIAL_COPAIS

Φωτογραφία Ν.Δ., 2002.

/WEB_MAP_COPAIS

Κωπαΐδα: από το λιμναίο στο αγροτικό τοπίο εντατικών καλλιεργειών

Η αεροφωτογραφία παρουσιάζει την πανοραμική θέα τμήματος της πεδιάδας της Κωπαΐδας. Διακρίνουμε, σε πρώτο επίπεδο, στα δεξιά, την εθνική οδό Αθηνών - Λαμίας κοντά στη διασταύρωση για το Ακραίφνιο, στο κέντρο τα γεωμετρικά μωσαϊκά των καλλιεργειών και ένα τμήμα της συγκεντρωτικής διώρυγας που διοχετεύει τα νερά της Κωπαΐδας στη λίμνη Υλίκη, και στο βάθος τις χιονισμένες κορυφές του Ελικώνα. Στα άκρα της φωτογραφίας είναι εμφανή το όρια της παλιάς λίμνης.

Η σημερινή πεδιάδα της Κωπαΐδας προέκυψε από την αποξήρανση, στο τέλος του 19ου αιώνα, της μεγαλύτερης ελληνικής εποχικής λίμνης (βλ.Εικόνες 1 και 2). Το χειμώνα κάλυπτε με νερό μια έκταση περίπου 200.000 στρεμμάτων και το καλοκαίρι αποξηραινόταν, εκτός από ορισμένα βαθιά ελώδη μέρη. Πριν γίνουν τα έργα αποξήρανσης, ένα μέρος των νερών της λίμνης διέφευγε στην Υλίκη και τον Ευβοϊκό κόλπο μέσα από τις καταβόθρες της βορειοανατολικής όχθης. Οι καταβόθρες έπαιξαν παλιότερα σπουδαίο ρόλο, καθώς επέτρεπαν την αποξήρανση κάποιων τμημάτων της.

Η λεκάνη της Κωπαΐδας εμφανίζει αρκετά μορφολογικά χαρακτηριστικά πόλγης, πεδιάδας δηλαδή η οποία έχει διαμορφωθεί από τη διαλυτική δράση του νερού στα ευδιάλυτα ασβεστολιθικά πετρώματα της περιοχής,  διεργασία  γνωστή ως καρστικοποίηση. Η καρστικοποίηση βοηθήθηκε από την τεκτονική δραστηριότητα η οποία δημιούργησε ένα τεκτονικό βύθισμα στο οποίο συσσωρεύονταν τα νερά των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων. Έχει επίπεδο δάπεδο που διακόπτεται από αρκετούς λόφους (humi ή λόφοι- μάρτυρες) που βρίσκονται στα περιθώρια της πεδιάδας. Ο λόφος Γλας αποτελεί έναν τέτοιο λόφο-μάρτυρα που βρίσκεται στο δυτικό περιθώριο της Κωπαΐδας (βλ. Σχήμα 1). Στον ασβεστολιθικό αυτό λόφο υπάρχει μια ακρόπολη που χρονολογείται από την ύστερη Μυκηναϊκή εποχή (1400-1300 π.Χ.) (βλ. Εικόνα 3). Η ακρόπολη ήταν οχυρωμένη με κυκλώπεια τείχη μήκους 3 χιλιομέτρων και πάχους 6 μέτρων. Εντυπωσιακή είναι η άριστη σχεδίαση και ο άρτιος τρόπος κατασκευής των τεχνητών έργων αποστράγγισης, τα οποία αποκαλύφτηκαν κατά τις εργασίες της σύγχρονης αποστράγγισης. Η ποιότητα των κατασκευών ήταν τέτοια που λειτούργησαν για πάνω από 2.000-2.500 χρόνια (μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο δηλαδή). Στο βόρειο περιθώριο της Κωπαΐδας, διασώζονται τμήματα από τα αντιπλημμυρικά και αποστραγγιστικά έργα των Μινυών.

Το νέο ελληνικό κράτος ενδιαφέρθηκε να αποξηράνει την Κωπαΐδα, γιατί έτσι θα εξασφάλιζε γόνιμη γη για καλλιέργεια και θα απάλλασσε τους παραλίμνιους πληθυσμούς από την ελονοσία, στερώντας τους όμως ένα επικερδές επάγγελμα: το ψάρεμα της βδέλλας (βλ. Εικόνα 4). Τα έργα αποξήρανσης που ξεκίνησαν το 1867, τα συνέχισε και τα ολοκλήρωσε το 1886 η "Γαλλική Εταιρεία Κωπαΐδος" που είχε δημιουργηθεί το 1880 για το σκοπό αυτό. Ωστόσο, ο πυθμένας της λίμνης, που αποτελείτο από παχύ στρώμα τύρφης, υπέστη αυτανάφλεξη με αποτέλεσμα η τύρφη να καίγεται σιγά σιγά και να σημειωθεί καθίζηση του πυθμένα κατά 3 μέτρα, αχρηστεύοντας τα έργα. Το 1887 η Εταιρεία, αδυνατώντας να αποπερατώσει την ανακατασκευή των έργων, κηρύχθηκε σε πτώχευση. Την ίδια χρονιά, την εξαγόρασαν οι άγγλοι δανειστές και ίδρυσαν την Εταιρεία "Lake Copais Co Ltd." με υποχρέωση την αποπεράτωση των έργων (βλ. Σχήμα 2).

Το ιδιοκτησιακό καθεστώς της λίμνης, που οι παραλίμνιοι αγρότες είχαν αρχίσει να αμφισβητούν από το 1882, λύθηκε με διεθνή διακανονισμό το 1924. Επιπλέον, το ελληνικό κράτος παραχώρησε στην Εταιρεία τη δυτική πλευρά όπου βρίσκονταν τα πιο γόνιμα εδάφη. Στη συνέχεια, η Εταιρεία προχώρησε σε νέα έργα (αποστραγγιστικά, αρδευτικά – βλ. Εικόνα 5), καθώς και σε κατασκευή σταθμού ηλεκτροπαραγωγής. Το 1930-1931, οι καλλιεργητές, μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων για την εξαγορά των κτήματος, διαμαρτυρόμενοι απείχαν από την καλλιέργεια. Τα επόμενα χρόνια η Εταιρεία εκδίωξε τους εκμισθωτές καλλιεργητές από τα γόνιμα στα αντιπαραγωγικά εδάφη και προώθησε σταδιακά την αυτοκαλλιέργεια με εισαγωγή νέας τεχνολογίας. Η εκμετάλλευση των πιο εύφορων εδαφών και τα νέα έργα βοήθησαν στην κατακόρυφη αύξηση της παραγωγής.

Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, οι κοινωνικές πιέσεις για εκδίωξη της Εταιρείας εντάθηκαν και το 1953, με την ευκαιρία της περιορισμένης τροποποίησης του Συντάγματος, έγινε η εξαγορά του κτήματος από το ελληνικό δημόσιο και η μερική διανομή του στον αγροτικό πληθυσμό της περιοχής. Στη θέση της αγγλικής εταιρείας εγκαταστάθηκε ο "Οργανισμός Κωπαΐδος". Ο "Οργανισμός" βελτίωσε την αντιπλημμυρική προστασία και κατασκεύασε το 1977 νέα σήραγγα εκβολής στην Υλίκη. Για το λόγο αυτό, κατασκευάσθηκε το 1958 το αντλιοστάσιο Υλίκης και η διώρυγα προσαγωγής.

Με την εκτέλεση και νέων αρδευτικών έργων, οι αρδευόμενες εκτάσεις αυξήθηκαν σημαντικά με άμεσες επιπτώσεις στην εικόνα του τοπίου. Το 2001, από τα περίπου 215.000 στρέμματα που καλλιεργούνταν αρδεύονταν περίπου 180.000. Σήμερα στην Κωπαΐδα καλλιεργούνται βαμβάκι, μηδική, αραβόσιτος, διάφορα σιτηρά, βιομηχανική τομάτα και κηπευτικά (βλ. Εικόνες 6, 7 και 8). Οι σημαντικές εκτάσεις με πολύ παραγωγικά εδάφη και η υιοθέτηση, από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, σύγχρονης γεωργικής τεχνολογίας, επέδρασαν θετικά στη βελτίωση του εισοδήματος των αγροτών.

Ωστόσο, την τελευταία εικοσαετία ο "Οργανισμός Κωπαΐδος" συρρικνώθηκε σταδιακά και περιορίστηκε στο ρόλο του διανομέα αρδευτικού νερού. Το σύστημα των εναλλασσόμενων καλλιεργητικών προγραμμάτων στο χώρο και το χρόνο που είχε εφαρμοστεί με επιτυχία από την αγγλική Εταιρεία, διασφάλιζε την προστασία των φυσικών πόρων (νερό, έδαφος) και έδινε μεγάλη ποικιλία στο τοπίο, εγκαταλείφθηκε. Σήμερα, η εντατική καλλιέργεια απαιτεί μεγάλες ποσότητες αρδευτικού νερού με αποτέλεσμα την εξάντληση των επιφανειακών υδατικών πόρων και την έντονη άντληση του περιορισμένου φρεάτιου υδροφορέα. Παράλληλα, η χρήση μεγάλων ποσοτήτων λιπασμάτων προκαλεί ρύπανση των νερών στις στραγγιστικές τάφρους με νιτρικά άλατα. Η διαπίστωση της κατάστασης αυτής είχε ως επακόλουθο το κωπαϊδικό πεδίο να χαρακτηρισθεί "ευπρόσβλητη ζώνη" και να ενταχθεί στις περιοχές που απαιτούν την εφαρμογή ειδικών προγραμμάτων δράσης για να αντιμετωπισθεί η ρύπανσή τους.

N.ΜΠ.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Γρυπάρη, Μ., Κοιλάκου, Χ., Κουντούρη, Ε., Μέλιος, Ν., Παπαδόπουλος, Α. (1999) Κωπαΐδα: μια περιήγηση στο χώρο και το χρόνο, Raphael Programme 1998, Project de Reindustriae 2000, Αθήνα, σελ. 61.

Ιακωβίδης, Σ. (1997) “Ο Γλας και η μυκηναϊκή αποστράγγιση της Κωπαΐδος”, Πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, Θεσσαλονίκη, σσ. 35-41.

Μαριολάκος, Η. (2002) Η σημασία της δημιουργίας “Γεωμυθολογικού Πάρκου της Αρχαιότερης Ευρωπαϊκής Αντιπλημμυρικής Τεχνολογίας στην Κωπαΐδα”, σ. 11.

Μέλιος, Ν., Παπαδόπουλος, Α. Κ. (1996) “Η ιστορία του Οργανισμού Κωπαΐδος (1953-1996), μια πρώτη προσέγγιση”, Το κωπαΐδικό ζήτημα: Αφιέρωμα στα 110 χρόνια από την αποξήρανση της Κωπαΐδας, Αθήνα, σσ. 6-7.

Ομάδα Εργασίας (2001) "Σχέδιο δράσης για τις Ευαίσθητες Περιοχές της Ελλάδας σύμφωνα με την Οδηγία 91/676/ΕΟΚ: Περιοχή Κωπαΐδας, Αθήνα, Δεκέμβριος 1999", ΦΕΚ 1195/14/09.

Παγούνης, Μ, Γκέρτσος, Θ., Γκατζογιάννης, Α. (1994), Υδρογεωλογική έρευνα λεκάνης Βοιωτικού Κηφισού, Ι.Γ.Μ.Ε., Αθήνα.

Papadopoulos, A. C. (1993) The Drainage and Exploitation of Lake Copais Co Ltd. (1908-1938), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, University of Bradford.

Πουλοβασίλης, Α. (2003) “Τα εγγειοβελτιωτικά έργα στο Μεσοπόλεμο”, Ε Ιστορικά -Ελευθεροτυπία, 15/05, σσ.18-23.