Λακκί, η ιταλική πολεοδομία

Η σημερινή εικόνα του Λακκιού της Λέρου που φαίνεται στην αεροφωτογραφία είναι ουσιαστικά αποτέλεσμα μιας σειράς γεγονότων, με πρώτο αυτό του ιταλοτουρκικού πολέμου. Η αποικιοκρατική πολιτική των Ιταλών που ξεκίνησε περί τα τέλη του 19ου αιώνα προσέβλεπε, μεταξύ άλλων, στην κτήση των παραλίων της Λιβύης. Ο πόλεμος, που διήρκεσε έναν μόλις χρόνο (από το Σεπτέμβρη του 1911 έως και το 1912), ανέδειξε νικήτρια την Ιταλία που τελικά προσάρτησε τις δύο μεγάλες επαρχίες της Λιβύης – την Τριπολίτιδα και την Κυρηναϊκή – στο βασίλειό της.

Σε αυτόν τον πόλεμο, η γεωγραφική θέση των Δωδεκανήσων – στα ανατολικά της μεσογειακής λεκάνης – αποδείχθηκε στρατηγικής σημασίας λόγω του ελέγχου των μικρασιατικών παράλιων. Η κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Ιταλούς, που παρουσιάστηκε ως προσωρινή, βρήκε αρχικά τη στήριξη των Ελλήνων που τη θεώρησαν ευκαιρία για την ένωση με την Ελλάδα. Η συνέχεια, όμως, όχι μόνο δεν δικαίωσε τις ελπίδες τους για ανεξαρτησία, αλλά φανέρωσε ένα απολυταρχικό καθεστώς που παρενέβη σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής, με αποκορύφωμα την προσάρτηση των Δωδεκανήσων το 1923 στη φασιστική, πια, Ιταλία.

Το ίδιο έτος, η περιοχή Λέπιδα επιλέγεται λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής θέσης της για τη δημιουργία της αεροναυτικής βάσης “G. Rossetti” (βλ. Εικόνες 1 και 2). Ταυτόχρονα, ο γενικός διοικητής Mario Lago (1924-1936) καλεί τον αρχιτέκτονα Florestano di Fausto να σχεδιάσει μια καινούργια πόλη για τους αξιωματικούς της νέας στρατιωτικής μονάδας. Ήταν μία πρώτη απόπειρα, που όμως δεν εφαρμόστηκε ποτέ, αφού προτεραιότητα δόθηκε στα έργα υποδομής του νησιού: πράγματι, το 1928 ξεκινούν έργα αποξήρανσης στην περιοχή όπου στη συνέχεια θα οικοδομηθεί  η πόλη του Porto Lago.

Αν το ένα σκέλος πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η δημιουργία της νέας πόλης ήταν οι ολοένα αυξανόμενες στεγαστικές και λειτουργικές ανάγκες, το άλλο είχε άμεση σχέση με την πολιτική που υιοθετήθηκε στην Ιταλία εκείνη την περίοδο και που σχετίζεται με τη δημόσια εικόνα του ανερχόμενου φασισμού. Στη νέα φασιστική ιδεολογία του Μουσολίνι, το κράτος θεωρείται φορέας εκσυγχρονισμού και το δημόσιο κτίριο πρέπει να αντανακλά αυτόν τον σκοπό. Ταυτόχρονα, η πολιτική που υιοθετήθηκε από τη φασιστική κυβέρνηση περιλαμβάνει πολλαπλά επίπεδα δράσης – μεταξύ άλλων και τον εκσυγχρονισμό των αστικών κέντρων. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιείται ο μοντερνισμός ως στοιχείο νεωτερισμού, που στην Ιταλία μεταλλάσσεται σε ρασιοναλισμό, κίνημα που υπακούει στην αυστηρή λογική. Οι αρχιτέκτονες αυτού του κινήματος θεωρούν ότι δεν μάχονται την παράδοση, αλλά ότι μέσα από την ορθολογιστική αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής, η παράδοση μεταβάλλεται και αποκτά νέες όψεις.

Μέσα σε αυτό το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο δημιουργείται, το 1932, η νέα πόλη του Porto Lago (βλ. Σχήμα 1). Σε αντίθεση με το παράδειγμα της Ρόδου και της Κω, όπου υπήρξε προσπάθεια για ένταξη της νέας αρχιτεκτονικής δημιουργίας στο υπάρχον ιστορικό κέλυφος, το πείραμα του εξ αρχής σχεδιασμού μιας νέας πόλης υπήρξε εξαιρετικά επιτυχημένο. Με διάθεση αφομοίωσης και εφαρμογής του ρασιοναλισμού, δίχως την αγκίστρωση σε αρχιτεκτονικές του παρελθόντος, αρχιτέκτονες σαν τους R. Petracco και A. Bernabiti δημιουργούν μία πολιτεία με στρατιωτικές εγκαταστάσεις, υπηρεσίες και κατοικίες, που εξυπηρετούν τις ανάγκες των στρατιωτικών που απασχολούνται στην αεροναυτική βάση (βλ. Εικόνα 3).

Όπως φαίνεται και στην αεροφωτογραφία, ο οικισμός αναπτύσσεται δίπλα στο λιμάνι, στα σημεία όπου έγιναν οι προσχώσεις. Ένας κεντρικός άξονας διασχίζει τον οικισμό από βορρά προς νότο, οργανώνοντάς τον συμμετρικά ως προς αυτόν, ενώ συγχρόνως ενώνει τις δύο πλατείες: τη Littoria στην παραλία με την Roma στο εσωτερικό, ενώ κάθετα σε αυτούς οργανώνονται οι δευτερεύοντες δρόμοι με κυρίαρχο αυτόν με πεταλοειδή μορφή. Η λέσχη, το Τελωνείο, το σχολείο, η Αγορά με τον πύργο-ρολόι – σήμα κατατεθέν του Λακκιού (βλ. Εικόνες 4 και 5) –, ο Στρατώνας, είναι τα πρώτα κτίρια που κατασκευάζονται. Νέες μέθοδοι και τεχνικές δοκιμάζονται για πρώτη φορά στο νησί: οπλισμένο σκυρόδεμα, μονώσεις, μεταλλικές κατασκευές. Το 1935 ακολουθεί το Ξενοδοχείο, το Δημαρχείο, το Κινηματοθέατρο, η Φασιστική λέσχη, το Ταχυδρομείο, το Φαρμακείο, η εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου (βλ. Εικόνες 6 και 7). Την ίδια χρονιά ξεκινά η κατασκευή των κατοικιών για τους Ιταλούς αξιωματικούς και υπαλλήλους που εργάζονται εκεί, ακολουθώντας μια διαβάθμιση ανάλογη με το βαθμό των στρατιωτικών: μονοκατοικία ή διπλοκατοικία για τους αξιωματικούς, διώροφα συγκροτήματα τεσσάρων κατοικιών για τους υπαξιωματικούς και διώροφα κτίρια διαμερισμάτων για τους εργάτες.

Το Porto Lago θεωρείται επιτυχημένο παράδειγμα εφαρμογής του ρασιοναλισμού, σε αντίθεση με κάποιες αποτυχημένες προσπάθειες που έγιναν στην Κω για τη δημιουργία αγροτικών οικισμών. Η προσπάθεια ενσωμάτωσης στην αρχιτεκτονική και στον ανερχόμενο ρασιοναλισμό τού πνεύματος του τόπου, “genius loci”, με την επαναδιατύπωση της σχέσης μεταξύ παραδοσιακού και μοντέρνου, αποτελεί σημείο αναφοράς για την αρχιτεκτονική, παρά το ότι δεν έγινε ποτέ αποδεκτή από τους κατοίκους. Αυτό βέβαια οφείλεται σε λόγους εξουσίας και επιβολής κι όχι στην καθ’ αυτή αρχιτεκτονική.

Στα χρόνια μετά την απελευθέρωση και την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα (1947), ένα μέρος των ιταλικών εγκαταστάσεων στο Λακκί και στα Λέπιδα χρησιμοποιήθηκε για να στεγάσει το Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου – στοιβάζοντας ουσιαστικά τους ψυχικά αρρώστους σε απάνθρωπες συνθήκες – έως τις μέρες μας. Στα χρόνια της δικτατορίας, στο Λακκί και στο Παρθένι δημιουργήθηκε στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων που λειτούργησε στους ιταλικούς στρατώνες. Σήμερα το Λακκί είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος οικισμός του νησιού, ενσωματώνοντας τα κτίρια των Ιταλών στις σύγχρονες ανάγκες του νησιού (βλ. Εικόνα 8).

A.M.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Ήσυχος, Μ. (1989) Το πανόραμα της Λέρου, Λέρος.

Κολώνας, Β. (2002) Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα 1912-1943, φωτ: Γ. Γερόλυμπος, Αθήνα: Ολκός.

Συλλογικό (2002) Δωδεκάνησα. Ένας πλήρης ταξιδιωτικός οδηγός, Αθήνα: Explorer.

Φιλιππίδης, Δ. (επιμ.) (1990) Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική τόμ. 3: Δωδεκάνησα – Κρήτη, Αθήνα: Μέλισσα.