WEB_AERIAL_THESSALONIKI.KENTRO

Φωτογραφία Ν.Δ., 2008.

WEB_MAP_THESSALONIKI.KENTRO

Η αστικότητα του κέντρου της Θεσσαλονίκης

Στην αεροφωτογραφία αναδεικνύεται μια κλασσική όσο και συμβολική εικόνα της Θεσσαλονίκης: η πλατεία Αριστοτέλους και ο ομώνυμος μνημειακός άξονας, δύο βασικά τοπόσημα της πόλης. Σχεδιασμένα από τον γάλλο πολεοδόμο και αρχιτέκτονα Hernest Hebrard, η πλατεία και ο άξονας με τις χαρακτηριστικές περιμετρικές στοές και όψεις διατηρούν την κεντρικότητα για την οποία σχεδιάστηκαν και προσελκύουν καθημερινά για αναψυχή και αγορές τους κατοίκους της πόλης και περιστασιακά όλες τις μεγάλες μαζικές πολιτικές εκδηλώσεις.

Σε μιαν έκταση 300 εκταρίων, από την Ακρόπολη ως την προκυμαία και από τον Λευκό Πύργο ως το λιμάνι, αναπτύχθηκε επί 22 αιώνες η περιτειχισμένη πόλη της Θεσσαλονίκης (βλ. Εικόνα 1). Σήμερα που το ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα εκτείνεται σε 13.000 εκτάρια, η ίδια περιοχή αποτελεί το αναμφισβήτητο κέντρο της πόλης.

H αύξηση του πληθυσμού (από 80.000 το 1870 σε 135.000 το 1905) και η συρροή σύγχρονων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων επέκτειναν την πόλη εκτός των τειχών: ανατολικά, μια νέα "ευρωπαϊκή" συνοικία, δυτικά, αποθήκες, μεταποιητικές μονάδες, σιδηροδρομικές και λιμενικές εγκαταστάσεις. Η έκτασή τους γρήγορα θα υπερκεράσει την επιφάνεια του ιστορικού κέντρου, που όμως εξακολουθεί να στεγάζει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού: 115.686 (73.27 %), επί συνόλου 157.889 κατοίκων το 1913 (βλ. Εικόνες 2 και 3).

Η απελευθέρωση το 1912, η καταστροφή από πυρκαγιά το 1917, η ανταλλαγή των πληθυσμών μετά το 1922 επιφέρουν την εξαφάνιση της "ανατολίτικης" όψης και της παραδοσιακής διάρθρωσης του ιστορικού κέντρου (βλ. Σχήμα 1). Η "πυρίκαυστη ζώνη" ανασχεδιάζεται αγνοώντας το προϋπάρχον καθεστώς ιδιοκτησίας και τις παραδοσιακές χρήσεις της γης και  υιοθετώντας οργανωτικά και μορφολογικά μοντέλα ευρωπαϊκής σύλληψης (βλ. Σχήμα 2 και Εικόνα 4). Η κεντρική περιοχή αποκτά ιεραρχημένο δίκτυο δρόμων και δημοσίων χώρων, γεωμετρικές χαράξεις του ιστού που εστιάζονται στα μνημεία, ζώνες κοινωνικού και λειτουργικού χαρακτήρα, εκλεκτική αρχιτεκτονική και πολυώροφα κτίρια από μπετόν. Την ίδια περίοδο η πόλη εγκαταλείπεται υποχρεωτικά από τους μουσουλμάνους, αλλά και αρκετούς Εβραίους. Η έλευση 100.000 προσφύγων ενισχύει τον δυναμισμό της παρά τις οικονομικές και πολιτικές αντιξοότητες. Η εγκατάστασή τους γίνεται μαζικά στην Άνω Πόλη και διάσπαρτα στην κάτω κεντρική περιοχή.

Οι πολεμικές καταστροφές, η απώλεια 46.000 εβραίων στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και η απουσία επενδύσεων επιδρούν στον χώρο της πόλης μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 50. Στη συνέχεια η αστυφιλία και η ενίσχυση της οικοδομικής δραστηριότητας με ειδικά διατάγματα (1956, 1960) κινητοποιούν την ιδιωτική πρωτοβουλία. Οι λειτουργικές εξειδικεύσεις που ενυπήρχαν -ως προβλέψεις- στο σχέδιο του 1917-21 ολοκληρώνονται και επεκτείνονται. Ο ιστορικός πυρήνας της πόλης προσελκύει τις κυριότερες επιχειρηματικές δραστηριότητες κρατώντας παράλληλα την κατοικία και την αναψυχή. Η συγκέντρωση των διοικητικών λειτουργιών στον Άξονα της Αριστοτέλους (βλ. Εικόνα 5) δεν θα επιτευχθεί καθώς η αρχαιολογική έρευνα αποκαλύπτει την εντυπωσιακή ελληνορωμαϊκή αγορά στο χώρο που προοριζόταν για το 'πολιτικό' κέντρο της πόλης. Σημαντικές λειτουργίες δημόσιου χαρακτήρα βρίσκονται στις παρυφές του ιστορικού κέντρου: Δυτικά ανέγερση σιδηροδρομικού σταθμού, επέκταση του λιμανιού· ανατολικά, θέατρα, μουσεία, πανεπιστήμιο, Διεθνής Έκθεση.

Στοιχεία μετά από το σεισμό του 1978, δείχνουν το κέντρο ιδιαίτερα συμφορημένο: Από τα 300 εκτάρια, 10 μόνο καλύπτονται από πλατείες (βλ. Εικόνα 6) και 120 από το δίκτυο των δρόμων (βλ. Εικόνα 7 και 8). Κατοικείται από 110.000 κατοίκους, εκ των οποίων 23.000 με υψηλότερο εισόδημα και μορφωτικό επίπεδο ενώ το ποσοστό του ενεργού πληθυσμού χωροθετείται κάτω από την Εγνατία. Η πυκνότητα κατοίκησης πάνω από την Εγνατία είναι ανησυχητικά υψηλή. Επί μέρους παρεμβάσεις επιχειρούν να βελτιώσουν την κατάσταση, χωρίς όμως επιτυχή αποτελέσματα, όπως π.χ. η ανοικοδόμηση της Άνω Πόλης (50 εκτάρια) με ειδικά διατάγματα που προτίθενται να προστατεύσουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιοχής. Η φυγή των υψηλότερων εισοδημάτων προς τα προάστια ξεκινά γύρω στο 1980 και  η κατοικία τους καταλαμβάνεται από επαγγελματικές λειτουργίες, που αναπτύσσονται χάρη στον δυναμισμό ορισμένων οικονομικών κλάδων και το αυξημένο τουριστικό ενδιαφέρον.

Παρά την θεσμοθέτηση "ρυθμιστικού σχεδίου" το 1985, ο χώρος υπόκειται σε αποσπασματικές ρυθμίσεις. Ως πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης το 1997, βελτιώνει τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους και αποκτά μια  πλούσια υποδομή σε κτίρια πολιτιστικών λειτουργιών. Η βραχύβια σταθεροποίηση του πληθυσμού στα 1990 ακυρώνεται με τη συρροή αλλόγλωσσων και αλλοεθνών οικονομικών προσφύγων που εγκαθίστανται στις υποβαθμισμένες συνοικίες πάνω από την Εγνατία. Σε μια πόλη που κατέγραψε επισήμως 795.000, αλλά, κατά 'αρμόδιες' εκτιμήσεις, στεγάζει 1,5 εκατομμύριο κατοίκους, το ιστορικό κέντρο οφείλει να αντιμετωπίσει ταυτόχρονα την σαφή προτίμηση του τριτογενούς αλλά και την υποβάθμιση, διατηρώντας την κοινωνική ανάμειξη και την πολυλειτουργικότητα που έχει αναπτύξει σε όλη του την ιστορία.

Α.Κ.Γ.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Kαραδήμου - Γερόλυμπου, Α. (1995) Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917. Ένα ορόσημο στην ιστορία της πόλης και στην ανάπτυξη της ελληνικής πολεοδομίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Kαραδήμου - Γερόλυμπου, Α. (2004) Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Θεσσαλονίκη και βορειοελλαδικές πόλεις στο τέλος του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Kαραδήμου - Γερόλυμπου, Α. (2008) "Ο αστικός χώρος της Θεσσαλονίκης: Μακρές διάρκειες και γρήγοροι μετασχηματισμοί, με φόντο την βαλκανική ενδοχώρα", Καυκαλάς, Γ., Λαμπριανίδης, Λ., Παπαμίχος, Ν. (επιμ.) Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο: Η πόλη ως διαδικασία αλλαγών, Αθήνα: Κριτική.

Τσουλουβής, Ε. (επιμ.) (1981) Μελέτη της οικιστικής ανάπτυξης της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: ΤΕΕ - Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας.

Yerolympos, Α. (1996) Urban Transformations in the Balkans (1820-1920): Aspects of Balkan Town Planning and the Remaking of Thessaloniki, Thessaloniki: University Studio Press.

pdf-icon Το τοπίο στη λογοτεχνία