Το ιστορικό τοπίο των Ιωαννίνων

Η αεροφωτογραφία αναδεικνύει την παραλίμνια ανάπτυξη των Ιωαννίνων, σε σχήμα αετού, με κεφάλι την παλαιά πόλη και φτερούγες τα νέα τμήματα. Στο κέντρο ο δρόμος που ενώνει την πόλη με την περιφερειακή λεωφόρο και στην προέκτασή του, στο βάθος, το Νησάκι της λίμνης. Εντύπωση προκαλούν οι πυκνές αναδασώσεις σε λόφους στην περίμετρο της πόλης. Το τοπίο ολοκληρώνεται ΒΑ με τον ορεινό όγκο του Μιτσικελίου.

Τα Ιωάννινα είναι μια κατεξοχήν λιμναία πολιτεία. Κτισμένη να εποπτεύει τα περάσματα τα οποία διέρχονται από τη λίμνη που, σχεδόν, την περιβάλλει, συγκεντρώνοντας τις κατευθύνσεις βορρά-νότου και ανατολής-δύσης. Ενώνει την Αδριατική και το Ιόνιο με την Πίνδο, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία· την Αλβανία και τη Βόρειο Ήπειρο με την Άρτα, την Πρέβεζα και την Αιτωλοακαρνανία.

Κυριότερη αποτύπωση των μεσαιωνικών χαρακτηριστικών της πόλης είναι το κάστρο της, το οποίο αποτελεί τη μεσαιωνική πόλη και τις διαδοχικές μεταμορφώσεις της. Πρόκειται για ένα ισχυρό φρούριο που αναφέρεται ως τέτοιο από τον 11ο αιώνα και συντίθεται από δυο στοιχεία: μια “ακρόπολη”, και μια ευρύτερη τειχισμένη ζώνη (βλ. Σχήμα 1). Οι πηγές από το 1082 έως τις αρχές του 13ου αιώνα δεν επιτρέπουν να αποτυπωθεί με ακρίβεια η οχυρωματική και πολεοδομική εξέλιξη της πόλης/κάστρο, αλλά είναι βέβαιο, πάντως, ότι ήταν οχυρωμένη, ότι δεχόταν κατοίκους από άλλες περιοχές και ότι εξελισσόταν διαρκώς (βλ. Εικόνες 1 και 2). Στα πλαίσια αυτής της εξέλιξης, μετατρέπεται σε εκκλησιαστική μητρόπολη, και υποδέχεται πολλές ισχυρές και αριστοκρατικές οικογένειες από άλλες περιοχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το μικρό νησί (βλ. Εικόνα 3) στη λίμνη γίνεται τμήμα της πόλης και των συμβολισμών της, αφού υποδέχεται τα μοναστήρια των σημαντικών οικογενειών της, όπως τη Μονή των Φιλανθρωπηνών, από το 1291. Η πόλη, μάλιστα, φαίνεται να αποκτά δύο κέντρα, με άλλα λόγια δυο ακροπόλεις, από τις οποίες η μια είναι βορειοανατολικά, και η άλλη νοτιοανατολικά (σήμερα Ιτς Καλέ), μέσα στο κάστρο.

Οι ισχυρές κοινωνικές της τάξεις απολαμβάνουν μερική αυτονομία σε σχέση με τις βασιλικές και ηγεμονικές εξουσίες και διαλέγονται πολιτικά μαζί τους, σε σημείο που να επιλέγουν ηγεμόνα, όπως γίνεται διαδοχικά από το 1367, όταν επιλέγουν τον Σέρβο Θωμά Κομνηνό Πρελούμποβιτς, το 1384 που υποδέχονται τον Ιζαού Μπουοντελμόντι, άρχοντα της Κεφαλλονιάς, και το 1411 τον Κάρολο τον Α΄ των Τόκκων. Οι άρχοντες σε όλες αυτές τις αλλαγές διατηρούσαν τα δικαιώματά τους επί των περιουσιών τους και των ανθρώπων τους. Πάντως, η οθωμανική κατάκτηση το 1430 δεν διέκοψε τη γενικότερη ανάπτυξη των Ιωαννίνων, παρά το γεγονός ότι περιόρισε τις αυτονομίες των αρχόντων τους. Η πόλη αναπτύχθηκε και έξω από το κάστρο, κατά μήκος των αξόνων που την συνέδεαν με το Ζαγόρι, το Δέλβινο, την Ηγουμενίτσα, την Πάργα και την Άρτα (βλ. Σχήμα 2). Έτσι γεννιούνται τα προάστιά της (βαρόσια), αναπόσπαστο σήμερα μέρος της εκτός των τειχών πόλης. Η χρονολογία τομή στην ιστορία της, που θα ανατρέψει τις παλιές ισορροπίες, είναι το 1611 και η επανάσταση του Διονυσίου του Σκυλόσοφου. Οι χριστιανοί θα διωχθούν, τότε, από το Κάστρο και θα καταστραφούν οι εκκλησίες τους.

Ένα μεγάλο μέρος της αριστοκρατίας θα εξισλαμιστεί. Η έξωση όμως από το κάστρο δημιούργησε ένα νέο δυναμισμό στα περίχωρα: 21 συνοικίες όπως ο Λειβαδιώτης, ο Άγιος Νικόλαος, η Σιαράβα, του Τσιγαρά, το Πλινθοκοπείο, ο Πλάτανος, το Αρχιμανδρείο κ.ά., προσδίδουν στην πόλη τη νεότερη φυσιογνωμία της. Υπάρχουν 4.000 σπίτια και 1.900 μαγαζιά το 1670 κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή. Περίφημη είναι η οικονομική ανάπτυξή της τον 18ο αιώνα (βλ. Εικόνα 4), καθώς και η οικιστική της φυσιογνωμία με τα τζαμιά και τις εκκλησίες της, τις δυο συναγωγές της και 40.000 κατοίκους το 1731, μέγεθος που την καθιστά μεγάλη πόλη της εποχής. Τη σημερινή της όμως φυσιογνωμία οφείλει, κυρίως, στον διοικητή της (1788) και ηγεμόνα της βορειοδυτικής Ελλάδας και Θεσσαλίας, τον Αλή Πασά: χτίζονται σεράγια και νέα τζαμιά, επισκευάζονται τα τείχη, ιδρύεται σχολή ιππικού. Η φήμη του Πασά και των Ιωαννιτών είναι διεθνής.

Μεγάλο πλήγμα θα αποτελέσει για τα Ιωάννινα η άλωσή τους από τα οθωμανικά στρατεύματα του Χουρσίτ πασά το 1822. Μεγάλο μέρος τους θα καταστραφεί και η πόλη, που τώρα αποτελείται κυρίως από τα μέχρι τότε προάστια, δεν θα αρχίσει να ανακάμπτει πριν από το 1830 (βλ. Εικόνες 5 και 6). Η πυρκαγιά  της 28ης Ιουλίου του 1869, που μάλλον δεν ήταν τυχαία, θα οδηγήσει τη Δημαρχία της, που είχε ιδρυθεί λίγο νωρίτερα, σε ανασχεδιασμό της εμπορικής συνοικίας και μια "συναινετική πολεοδομία" ανάμεσα στους μουσουλμάνους και τους χριστιανούς (βλ. Εικόνα 7). Η πολεοδομική διάταξη που προκύπτει εμφανίζει τα τυπικά χαρακτηριστικά όλων των ανασχεδιασμένων αγορών της περιόδου (Βέροια, Κομοτηνή, Λαδάδικα Θεσσαλονίκης): κεντρική αρτηρία της αγοράς με κάθετες στοές, θολοσκεπή κτίσματα με σιδερένια κουφώματα και μεταλλικά προστεγάσματα και μπαλκόνια. Αποφασίζεται η δενδροφύτευση και ο φωτισμός της πόλης το 1893, καθώς και ο εκσυγχρονισμός της ρυμοτομίας, για τη διευκόλυνση των αμαξών. Ωστόσο, πολλά από τα σχέδια της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα και ορισμένα που θα συλλάβει η νέα ελληνική διοίκηση μετά το 1913, θα μείνουν ανεφάρμοστα. Η ανάκαμψη δεν θα ολοκληρωθεί, παρά μόνο μετά τη δεκαετία του 1960 με την εγκατάσταση του Πανεπιστημίου και άλλων δραστηριοτήτων (βλ. Εικόνα 8). Το άνοιγμα των συνόρων με την Αλβανία μετά το 1990 θα δημιουργήσει έναν νέο οικονομικό χώρο, με εμφανή τα σημάδια του στην εμπορική κίνηση της πόλης.

Ν.Ε.Κ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Αραβαντινός, Π. (1856) Χρονογραφία της Ηπείρου, τόμ. Α΄- Β΄, Αθήνα.

Βρανούσης, Λ. (1968) Ιστορικά και τοπογραφικά του μεσαιωνικού κάστρου των Ιωαννίνων, Ιωάννινα.

Καραδήμου - Γερόλυμπου, Α. (1997) Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Βορειοελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων: Βόλος, Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Σέρρες, Αλεξανδρούπολη, Καβάλα, Αθήνα: Τροχαλία.

Nicol, D. (1984) The Despotate of Epirus, Oxford.

Παπαγεωργίου, Γ. (1982) Οι συντεχνίες στα Γιάννενα κατά τον 19ο αι. και τις αρχές του 20ου αι., Ιωάννινα.

Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου "Ήπειρος, Κοινωνία - Οικονομία, 15ος – 20ος αι." (1987) Γιάννενα.