Νέος Ζυγός:  οικισμός "παλιννοστούντων" Ποντίων

Στην αεροφωτογραφία φαίνεται ο οικισμός του Ζυγού από τα βόρεια. Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται ο δρόμος που ενώνει τον παλιό οικισμό του Ζυγού στα ανατολικά με την εθνική οδό Δράμας - Καβάλας. Τον οικισμό περιβάλλουν οι πρόποδες του ορεινού όγκου της Λεκάνης. Στα διαμορφωμένα οικοδομικά τετράγωνα του οικισμού διακρίνονται οι προκατασκευασμένες κατοικίες και τα κοντέινερ διαφόρων τύπων, ενώ στα δυτικά τα χωματουργικά έργα σε εξέλιξη και οι υπό ανέγερση διώροφες κατοικίες.

Οι οικισμοί παλιννοστούντων Ποντίων από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στη Βόρεια Ελλάδα είναι αποτέλεσμα της πολιτικής του ελληνικού κράτους για την υποδοχή και εγκατάσταση πληθυσμών με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στις παραμεθόριες περιοχές. Στους οικισμούς αυτούς εγκαταστάθηκαν οικογένειες που προέρχονται από την ευρύτερη ελληνική διασπορά των παρευξείνιων κρατών και έχουν κατά κανόνα καταγωγή από τους Έλληνες του Πόντου. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και κυρίως μετά την αλλαγή πολιτικής από τις χώρες προέλευσής τους, επιτράπηκε η ελεύθερη διακίνηση τους και ένας μεγάλος αριθμός μετανάστευσε στην Ελλάδα.

Η ελληνική πολιτεία τους χαρακτήρισε "παλιννοστούντες" και τους έδωσε τη δυνατότητα εγκατάστασης στην Ελλάδα ως έλληνες πολίτες. Παράλληλα δημιούργησε στο Υπουργείο Εξωτερικών το Εθνικό Ίδρυμα Υποδοχής και Αποκατάστασης Αποδήμων και Παλιννοστούντων Ομογενών Ελλήνων (Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε.) το οποίο ιδρύθηκε την 1η Ιανουαρίου 1991 και καταργήθηκε την 4η Δεκεμβρίου 2002. Μία από τις δραστηριότητες του Ιδρύματος αυτού ήταν η χωροθέτηση και ο συντονισμός της κατασκευής νέων και αξιοποίησης υπαρχόντων οικισμών σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος και κυρίως σε μεθοριακές περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης με σκοπό την ενίσχυση του ελληνορθόδοξου πληθυσμού. Αν και δεν υπήρχε περιορισμός στον τόπο εγκατάστασης των παλιννοστούντων, υπήρχε πολιτική κατεύθυνσής τους σε συγκεκριμένες περιοχές μέσω κινήτρων όπως φοροαπαλλαγές και απόκτηση κατοικίας με ευνοϊκούς όρους.

Πηγαίνοντας προς τον παλιό οικισμό του Ζυγού ο νέος Οικισμός Παλιννοστούντων Ποντίων του Δήμου Φιλίππων (Νέος Ζυγός), περνά σχεδόν απαρατήρητος. Καθώς είναι περικυκλωμένος από δέντρα που τον κρύβουν από τον επαρχιακό δρόμο η μόνη ένδειξη ότι υπάρχει εδώ ζωή είναι η είσοδος του οικισμού με καλό ασφαλτοστρωμένο δρόμο και η στάση των υπεραστικών λεωφορείων. Μεγάλη και εντυπωσιακή είναι η πινακίδα της Δημόσιας Επιχείρησης Πολεοδομίας και Στέγασης (Δ.Ε.Π.Ο.Σ.) που μας πληροφορεί για το έργο κατασκευής του οικισμού (βλ. Εικόνα 1). Η εικόνα όμως παραπέμπει και στην αδιαφορία του κεντρικού κράτους αλλά και της τοπικής αυτοδιοίκησης για τις οικιστικές ανάγκες των παλιννοστούντων που βρήκαν καταφύγιο εδώ κατά τη διάρκεια του πρώτου πολέμου στην περιοχή της Γεωργίας και της Νότιας Οσσετίας (αρχές της δεκαετίας του 1990).

Ο οικισμός του Νέου Ζυγού βρίσκεται στην επαρχιακή οδό που συνδέει τον οδικό άξονα 12 (Ε.Ο. Δράμας- Καβάλας) με τον παλιό οικισμό Ζυγός κοντά στο στρατιωτικό αεροδρόμιο του Αμυγδαλεώνα και σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από την αρχαία Εγνατία Οδό και τη σύγχρονη Εγνατία (αυτοκινητόδρομος Ε90). Έχει μέσο υψόμετρο 200 μέτρα, βρίσκεται στους πρόποδες των βουνών της Λεκάνης και έχει προσανατολισμό βόρειο και δυτικό με θέα τον εύφορο κάμπο των νομών Δράμας και Καβάλας και το Παγγαίο Όρος.

Ο οικισμός ανήκει διοικητικά στο Δήμο Φιλίππων του Νομού Καβάλας. Ο Δήμος Φιλίππων βρίσκεται σε μια περιοχή με ιστορικά μεγάλα αποθέματα χρυσού, με εύφορη πεδιάδα που προέκυψε από την αποξήρανση των ελών στους ιστορικούς χρόνους αλλά και με πλούσιες πηγές πόσιμων και ιαματικών υδάτων (Λυδία). Η μεγάλη Αρχαία Πόλη των Φιλίππων με ακρόπολη, αρχαίο θέατρο, σημαντικά τείχη και πρωτοχριστιανικά, Βυζαντινά και Τουρκικά μνημεία, είναι ο σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος της περιοχής .

Η σύγχρονη εποχή σηματοδοτήθηκε από την εγκατάσταση προσφύγων μετά την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας που άλλαξε δραματικά τη δημογραφική δομή της περιοχής. Παρά τη σχετική οικονομική σταθεροποίηση κατά τη μεταπολεμική περίοδο μέσω της αποδοτικής ενασχόλησης του πληθυσμού στον αγροτικό τομέα, η μετανάστευση στις δεκαετίες 1960-1980 προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας και κυρίως προς τις εργατικές πόλεις της Δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της Γερμανίας, είχε έντονα αρνητικές περιφερειακές επιπτώσεις. Οι δεκαετίες 1980 και 1990 ήταν για τη Βόρειο Ελλάδα και τη Θράκη η περίοδος της έντονης εκβιομηχάνισης λόγω κινήτρων. Τα τελευταία ωστόσο χρόνια η περιοχή αλλά και η χώρα ως σύνολο βιώνει το κύμα αποβιομηχάνισης και μετατροπής της από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής μεταναστών. Ο πληθυσμός της περιοχής σταθεροποιείται ή/και αυξάνεται και η τοπική οικονομία ενισχύεται με φτηνό εργατικό δυναμικό που απασχολείται στον αγροτικό, στον κατασκευαστικό και στον περιορισμένο βιομηχανικό τομέα της περιφερειακής οικονομίας.

Με βάση τα στοιχεία της Απογραφής των Παλιννοστούντων Ομογενών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στην Ελλάδα που διενεργήθηκε από την Γενική Γραμματεία Παλιννοστούντων Ομογενών (Γ.Γ.Π.Ο.) του Υπουργείου Μακεδονίας - Θράκης την περίοδο 1997 - 2000, τη δωδεκαετία 1989 - 2000 εγκαταστάθηκαν στο Δημοτικό Διαμέρισμα Ζυγού του Δήμου Φιλίππων 280 οικογένειες με συνολικά 869 άτομα (18,5% των ομογενών του νομού Καβάλας). Από αυτούς, οι 711 ομογενείς (219 οικογένειες) ήρθαν στην Ελλάδα με θεώρηση διαβατηρίου (βίζα) στην κατηγορία "Παλιννόστηση" ενώ 158 ομογενείς (71 οικογένειες) με θεώρηση διαβατηρίου στην κατηγορία "Τουριστική".

Τα περισσότερα ενδιαφέροντα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά των παλιννοστούντων είναι σε επίπεδο νομού, επομένως δεν μπορούν να ταυτιστούν άφοβα με αυτά του οικισμού Ζυγού του Δήμου Φιλίππων, παρόλο που αυτός φιλοξενεί σχεδόν το ένα πέμπτο των παλιννοστούντων του Νομού Καβάλας. Αναφέρονται ωστόσο κάποια χαρακτηριστικά ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και παρουσιάζεται ο χάρτης με την κατανομή των παλιννοστούντων με βάση τη χώρα αφετηρίας του μεταναστευτικού τους ταξιδιού (βλ. Σχήμα 1). Το μεγαλύτερο ποσοστό των παλιννοστούντων προέρχεται από τη Γεωργία, τη Ρωσία και το Καζακστάν. Οι λόγοι φυγής για τους μισούς ήταν η επιθυμία να έρθουν στην Ελλάδα, ενώ για τους υπόλοιπους ήταν κυρίως η ανεργία, ο εμφύλιος και η τρομοκρατία. Κύριοι λόγοι εγκατάστασης στο Νομό Καβάλας αποτελούν οι καλύτερες συνθήκες ζωής, η διαμονή συγγενών, η επαγγελματική αποκατάσταση και η εξοικείωση με την πόλη της Καβάλας ωστόσο μεγάλο ρόλο έπαιξε και η κρατική πολιτική. Πρέπει να τονιστεί ότι αν και υπήρχε κατεύθυνση από το ελληνικό κράτος στην προτίμηση του συγκεκριμένου τόπου εγκατάστασης, αυτή δεν επιβλήθηκε. Το ένα τρίτο των ομογενών εγκατέλειψαν τα περιουσιακά τους στοιχεία στον τόπο προέλευσής τους ενώ άλλοι τόσοι τα διατηρούν ή τα πούλησαν. Οι περισσότεροι ομογενείς ενοικιάζουν την κατοικία διαμονής τους στην Ελλάδα. Το Εθνικό Ίδρυμα Υποδοχής και Αποκατάστασης Αποδήμων και Παλιννοστούντων Ομογενών Ελλήνων (Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε) παρείχε κατοικία στο 88% των ομογενών που εγκαταστάθηκαν στο Νομό Καβάλας, όμως το ποσοστό ιδιοκατοίκησης στους ομογενείς που διέμεναν στο νομό το 2000 ήταν μόλις 14,5%.

Το μεγαλύτερα προβλήματα των ομογενών κατά την περίοδο διεξαγωγής της απογραφής (1997 - 2000) ήταν η ανεργία και η έλλειψη ιδιόκτητης κατοικίας, τα οποία αποτελούσαν και τα κυριότερα αιτήματά τους μαζί με την αναγνώριση της προϋπηρεσίας τους στην πρώην ΕΣΣΔ. Αν και υπάρχει σημαντικός αριθμός επιστημόνων και ειδικευμένων επαγγελματιών μεταξύ των ομογενών στο νομό Καβάλας (24% είναι απόφοιτοι τεχνικής σχολής, ΤΕΙ, ΑΕΙ ή και κάτοχοι μεταπτυχιακού και διδακτορικού τίτλου σπουδών), οι περισσότεροι εργάζονταν ως εργάτες βιομηχανίας - βιοτεχνίας, οικοδόμοι και καθαριστές. Περιορισμένος ήταν ο αριθμός ελεύθερων επαγγελματιών και ασκούντων το αντικείμενο σπουδών και δεξιοτήτων τους (γιατροί, λογιστές, μηχανικοί, καθηγητές, τεχνίτες) ή τουλάχιστον το επάγγελμα που ασκούσαν στην πρώην ΕΣΣΔ.

Από επιτόπια έρευνα της Ερευνητικής Ομάδας (2008) προκύπτει ότι σημαντικό τμήμα των οικονομικά ενεργών κατοίκων του οικισμού Νέου Ζυγού απασχολούνται σήμερα στην παρακείμενη βιομηχανία παραγωγής συνθετικών κουφωμάτων, επιβεβαιώνοντας τα ευρήματα της απογραφής που έγινε δέκα χρόνια πριν. Με βάση την απογραφή του 2001, ο μόνιμος πληθυσμός του οικισμού είναι 618 άτομα από τους οποίους οι 11 έχουν αλλοδαπή υπηκοότητα. Ο αριθμός αυτός υπολείπεται του αριθμού των αρχικά εγκατεστημένων ομογενών, κάτι που εξηγείται με την μετανάστευσή τους στην πόλη της Καβάλας ή άλλα αστικά κέντρα της Ελλάδας και έχει επαληθευτεί από άλλες έρευνες. Οι ομογενείς ήταν αστικοί πληθυσμοί, με αστική κουλτούρα και αστικά επαγγέλματα και αν δεν το επέβαλαν οι συνθήκες δε θα ζούσαν σε μικρό απόμακρο οικισμό της υπαίθρου, οπότε έχουν αυξημένη τάση μετακίνησης σε αστικό περιβάλλον. Σημαντικό ρόλο ενδεχομένως να έπαιξε και η αποτυχία ολοκλήρωσης της κατασκευής και παράδοσης των κατοικιών του οικισμού παλιννοστούντων του Νέου Ζυγού. Η αρχική μελέτη του οικισμού και η αντίστοιχη οικοδομική άδεια προέβλεπε την κατασκευή 144 μονώροφων και διώροφων κατοικιών με υπόγειο και κεραμοσκεπή. Ωστόσο, τόσο η αεροφωτογραφία κατά τη διάρκεια κατασκευής όσο και η σημερινή κατάσταση (Εικόνα 2) μαρτυρούν την αποτυχία ολοκλήρωσης του έργου και της παράδοσης των κατοικιών στους δικαιούχους, σε αντίθεση με άλλα παρόμοια έργα όπως ο οικισμός παλιννοστούντων του Δήμου Σαπών Ροδόπης.

Ο οικισμός σήμερα σε καμιά περίπτωση δεν θυμίζει νέα μικρή πόλη, όπως θα όφειλε. Μόνο στο ένα τρίτο των οικοδομικών τετραγώνων είναι εμφανής η ολοκλήρωση των κατοικιών. Αν και αρχικά παραδόθηκαν λιγότερες από 100 ολοκληρωμένες κατοικίες σε δικαιούχους, ωστόσο η παραχώρηση ημιτελών κατοικιών και οικοπέδων είχε ως αποτέλεσμα την ολοκλήρωση και άλλων κατοικιών από τους ίδιους τους δικαιούχους. Οι κατοικίες αυτές βρίσκονται στα όρια του οικισμού στο μέσο του οποίου κυριαρχούν τα μεταλλικά κοντέινερ και οι μεταλλικές κατασκευές που τα συνδέουν με τις χαρακτηριστικές στέγες και δορυφορικές κεραίες (βλ. Εικόνα 3).

Υπάρχει έντονο το στοιχείο της εγκατάλειψης από την τοπική αυτοδιοίκηση ενώ χαρακτηριστική είναι και η απουσία αναφοράς του οικισμού και των στοιχείων των κατοίκων του στην επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Φιλίππων. Ελάχιστοι δρόμοι είναι ασφαλτοστρωμένοι (Εικόνα 4), απουσιάζει ένα ολοκληρωμένο δίκτυο ύδρευσης-αποχέτευσης, ενώ ελλιπής είναι και ο δημόσιος φωτισμός. Το γήπεδο ποδοσφαίρου χρησιμοποιείται ως χώρος αποθήκευσης οικοδομικών υλικών (Εικόνα 5). Ωστόσο η ατομική πρωτοβουλία και η αλληλεγγύη από πλευράς των Ποντίων στην καταγωγή ομογενών του εξωτερικού βοηθά στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των κατοίκων του οικισμού. Μία μικρή έκφραση της αλληλεγγύης αυτής αποτελεί η χρηματοδότηση της δημιουργίας του μοναδικού πάρκου του οικισμού από συλλόγους Ποντίων των Η.Π.Α., μέρος του οποίου διακρίνεται στην Εικόνα 6.

Σ.Κ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Βεργέτη, Μ. Κ. (1999) Παλιννόστηση και κοινωνικός αποκλεισμός, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.

Δήμος Φιλίππων, Επίσημος ιστότοπος του Δήμου Φιλίππων (http://www.philippi.gr/, πρόσβαση 27/04/2009).

ΕΣΥΕ, "Πίνακας 1. Μόνιμος πληθυσμός κατανεμημένος σε ομοδημότες, ετεροδημότες και αλλοδαπούς: γ.  Δήμοι και Κοινότητες, Δημοτικά και Κοινοτικά Διαμερίσματα, Οικισμοί", Απογραφή πληθυσμού της 18ης Μαρτίου 2001.

Καμενίδης, Χ. Θ. (2001) "Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των ομογενών από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στους πολυπληθέστερους νομούς της Ελλάδας", Θεσσαλονίκη: Γενική Γραμματεία Παλιννοστούντων Ομογενών - Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης.

Καμενίδης, Χ. Θ. (2002) "Η εγκατάσταση των παλιννοστούντων ομογενών από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στην Ελλάδα κατά περιφέρεια, νομό, δήμο και οικισμό", Θεσσαλονίκη: Γενική Γραμματεία Παλιννοστούντων Ομογενών - Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης.

ΥΠΕΧΩΔΕ (2003) "Αιτιολογική έκθεση στο σχέδιο νόμου 3212/2003: 'Άδεια δόμησης, πολεοδομικές και άλλες διατάξεις θεμάτων αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων'" (www.minenv.gr/7/00/sxedio_nomoy.doc, πρόσβαση 27/04/2009).