Ο νέος οικισμός της Εκτενεπόλ στην Ξάνθη

Όπως φαίνεται στην αεροφωτογραφία, ο νέος οικισμός “φυτεύτηκε” σε μία αγροτική περιοχή. Σταδιακά πάντως, στην ευρύτερη ζώνη, στα δυτικά της πόλης της Ξάνθης, έχει διαμορφωθεί αυτό που αναγνωρίζουμε ως “χαλαρό αστικοαγροτικό συνεχές”. Ο συνεκτικός αστικός ιστός της πόλης, στο βάθος της φωτογραφίας, εφάπτεται οριακά με τον οικισμό της “ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ” χωρίς την ύπαρξη κάποιου τύπου οργανικής σύνδεσης. Έτσι κι αλλιώς, τα δύο σύνολα διαχωρίζονται αποφασιστικά από το ρέμα της Χρύσας. Στην αεροφωτογραφία, η οποία έχει ληφθεί με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά, διακρίνεται η εσωτερική διάταξη του οικισμού με την ύπαρξη δύο βασικών ζωνών κατοικίας. Ανάμεσά τους ορίζεται μία τρίτη ζώνη, η οποία προοριζόταν να έχει δημόσιο χαρακτήρα. Διακρίνουμε επίσης τα επιμέρους συγκροτήματα με τους διαφορετικούς τύπους κατοικίας, καθώς και κάποια ιδιαίτερα κτίσματα όπως το κλειστό γυμναστήριο, τα σχολεία και η μικρή αγορά. Τέλος, αρκετές αδόμητες και αδιαμόρφωτες εκτάσεις φανερώνουν τη μη ολοκλήρωση του αρχικού σχεδίου αλλά και τις ελλείψεις σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού.

Η διαδικασία, αλλά και ο βαθμός ενσωμάτωσης μίας οικιστικής ενότητας στο σύνολο του αστικού τοπίου μιας πόλης αντανακλώνται σε μεγάλο βαθμό στο τοπωνύμιό της. Στην πόλη της Ξάνθης, τοπωνύμια όπως “Ακάθιστου Ύμνου”, “Καβακίου”, “Σούννε Μαχαλέσι”, “Πούρναλικ” κ.ά., μαρτυρούν τη βαθιά ιστορική συνέχεια των τόπων. Άλλα, όπως “Αστικός συνοικισμός”, “Συνοικισμός τσιμεντένιων”, αποκαλύπτουν την έλευση των προσφύγων της δεκαετίας του ’20 και την εγκατάστασή τους σε συνοικίες ρυμοτομημένες με ιπποδάμειο σύστημα στα όρια της πόλης και σε σπίτια με “νέες τεχνολογίες” δόμησης. Κάτω από αυτό το πρίσμα, μία συνοικία που όλοι την ξέρουν ως "Εκτενεπόλ” (και όχι με το εξευγενισμένο όνομα “Νεάπολη”), φανερώνει, πέρα από τη διαδικασία ίδρυσης και οργάνωσής της, και την απόσταση – πραγματική και νοηματική – που τη χωρίζει από την υπόλοιπη πόλη (βλ. Σχήμα 1).

Η ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ – “Εθνοκτηματική Α.Ε. Ενεργού Πολεοδομίας” – ιδρύθηκε ως θυγατρική εταιρεία της Κτηματικής Τράπεζας το 1973 και ήδη από το 1977 ανέλαβε δράση στην περιοχή της Θράκης. Αρχικά καθορίστηκαν τρεις ζώνες ενεργού πολεοδομίας (Ζ.Ε.Π.) στην Ξάνθη, την Κομοτηνή και τις Σάπες, η τελευταία από τις οποίες εγκαταλείφθηκε. Το σύνολο των απαιτούμενων εκτάσεων τόσο στην Ξάνθη όσο και στην Κομοτηνή αποκτήθηκε από το Δημόσιο το 1979 –με αναγκαστική απαλλοτρίωση για λόγους δημοσίου συμφέροντος– και παραχωρήθηκε στην ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Η πρώτη φάση της οικοδόμησης είχε ολοκληρωθεί μέχρι το 1985. Από τότε έχουν κτιστεί επιμέρους κτίρια που αφορούν κυρίως κοινωνικές υποδομές.

Οι στόχοι της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ σχετίζονται με την πρόθεση ανάπτυξης της Θράκης και ενίσχυσης του ελληνικού στοιχείου. Το πρόγραμμά της δεν αφορούσε την παραγωγή κοινωνικής κατοικίας, αλλά φιλοδοξούσε να καταστεί κερδοφόρο σε ένα πλήρως ανταγωνιστικό πλαίσιο ελεύθερης αγοράς. Σημαντικό κεφάλαιο στην πορεία της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ αποτέλεσε αυτό του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Οι νέες κατοικίες φάνηκαν να απευθύνονται σε εύπορα στρώματα της περιοχής ή σε Έλληνες μετανάστες που επαναπατρίζονταν, στους οποίους προσφερόταν ένα ποιοτικό προϊόν είτε ως κατοικία είτε ως επένδυση. Η αποτυχία της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ εντοπίζεται κυρίως στο οικονομικό επίπεδο, καθώς το αυξημένο κόστος παραγωγής καθιστούσε την επένδυση μη ανταγωνιστική στην ελεύθερη αγορά. Έτσι, εισερχόμαστε σταδιακά σε μία περίοδο παρακμής των οικισμών σε Ξάνθη και Κομοτηνή. Ανάμεσα στο 1990 και το 1995 πωλούνται εκτάσεις στον Ο.Ε.Κ. για την κατασκευή εργατικών κατοικιών και στο Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε. (Εθνικό Ίδρυμα Υποδοχής και Αποκατάστασης Αποδήμων και Παλιννοστούντων Ομογενών Ελλήνων). Οι τελευταίες εξελίξεις, από το 2000 έως και σήμερα, σχετίζονται με διαδικασίες οικοπεδοποίησης και πώλησης των υπόλοιπων εκτάσεων των Ζ.Ε.Π.

Σήμερα η Εκτενεπόλ της Ξάνθης είναι ένα απομονωμένο προάστιο–υπνωτήριο με μεγάλες ελλείψεις σε επίπεδο αστικών εξυπηρετήσεων. Βασικό πρόβλημα του οικισμού είναι η απουσία κάποιας κεντρικότητας, με άμεσο αποτέλεσμα την αδυναμία ολοκλήρωσης της αστικής ταυτότητας του χώρου. Ο μόνος “πόλος γειτονιάς” είναι μία μικρή αγορά, στο μεγαλύτερο τμήμα της οποίας φιλοξενούνται σήμερα τα γραφεία του Ε.Ι.Υ.Α.Α.Π.Ο.Ε. (βλ. Εικόνα 1). Πέραν αυτού έχει κατασκευαστεί ένα κλειστό γυμναστήριο (η εμβέλεια του οποίου ξεπερνά τον οικισμό της Εκτενεπόλ), καθώς και δύο δημοτικά σχολεία, ένα γυμνάσιο, ένα γενικό λύκειο και ένα ΤΕΕ στα όρια του οικισμού. Το μικρό δημοτικό σχολείο στο κέντρο του οικισμού παραμένει ανολοκλήρωτο και, μαζί με την αδιαμόρφωτη πλατεία και την εγκαταλειμμένη παιδική χαρά, δίνουν εικόνα πλήρους υποβάθμισης (βλ. Εικόνα 2). Στο σύνολο του οικισμού έχουμε την ανάπτυξη κτιρίων κατοικίας δύο διαφορετικών τύπων: (α) τετραώροφα συγκροτήματα συμπαγών όγκων, τα οποία αναπτύσσονται γύρω από κεντρικό ακάλυπτο - αυλή (βλ. Εικόνες 3 και 4), με μορφολογικές διαφοροποιήσεις (βλ. Εικόνα 5), και (β) διώροφες διπλοκατοικίες με γραμμική επανάληψη κατά μήκος των δρόμων που ακολουθούν ένα στοιχειώδες ρυθμό (βλ. Εικόνες 6 και 7).

Η κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού έχει διαφοροποιηθεί σαφώς σε σχέση με τις αρχικές εκτιμήσεις του προγράμματος. Ένα μεγάλο μέρος του οικισμού δόθηκε κατευθείαν σε μετανάστες-πρόσφυγες από τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες. Σε “παλιννοστούντες ομογενείς” δόθηκαν και οι περισσότερες από τις κατοικίες που πουλήθηκαν από την εταιρεία μετά το 1990, αλλά και κατοικίες που είχαν αρχικά αγοραστεί από αστούς Ξανθιώτες, οι οποίοι κατόπιν άρχισαν να εγκαταλείπουν την περιοχή. Έτσι, σταδιακά παράγεται ένας κοινωνικός διαχωρισμός με σαφή χωρική έκφραση, που ευνοείται από τη μεγάλη απόσταση του συγκροτήματος από το κέντρο της πόλης της Ξάνθης, αλλά ακόμη κι από τα τελευταία συνεκτικά τμήματα του ευρύτερου αστικού ιστού.

Γ.Π.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Φιλιππίδης, Δ. (επιμ.) (1985), “Ο νέος τρόπος ζωής. Το πείραμα της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ στη Θράκη”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 19.

Συνέντευξη Τύπου του Δ.Σ. του παραρτήματος Θράκης του ΤΕΕ, Νοέμβριος 2005, παρουσίαση εφημερίδα “Χρόνος”, Κομοτηνή, φ. 08.11.2005.