Φωτογραφία Γ.Κ., 2000
Οι μεσαιωνικοί οικισμοί της μαστίχας: Μεστά
Τα μεσαιωνικά Μεστά, με την πυκνή δόμηση σε ενιαίο ύψος και τη σαφή οχυρωματική διάταξη, αναπτύσσονται στις υπώρειες λόφων με αναβαθμίδες και αραιή, χαμηλή βλάστηση. Στο κέντρο του οικισμού ξεχωρίζουν η δίριχτη βασιλική και τα μοναδικά δέντρα της κεντρικής πλατείας. Εκτός της οχυρωματικής περιμέτρου και κατά μήκος του οδικού δικτύου, αναπτύσσονται διεσπαρμένες οι νέες κατασκευές.
Μέρος της αμυντικής θωράκισης του νησιού, και σε επαφή με τις καλλιέργειες του θάμνου από όπου προέρχεται η πολύτιμη μαστίχα στο νότιο τμήμα του, τα Μαστιχοχώρια εντάσσονται στους οχυρούς οικισμούς του Αιγαίου. Αν και πιθανολογείται αόριστα η βυζαντινή τους προέλευση, είναι βέβαιο πως τα Μαστιχοχώρια κατασκευάστηκαν από τους Γενουάτες κυρίαρχους του νησιού στην περίοδο ανάμεσα στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αι. (βλ. Εικόνες 1 και 2). Τα χωριά και η πολύτιμη καλλιέργεια της μαστίχας χαρτογραφούνται ήδη από τον 15ο αιώνα. Η καλλιέργεια του μαστιχόδεντρου ήταν βασική πηγή πλούτου της περιοχής από τον 14ο αιώνα, συνεχίστηκε με ειδικά προνόμια επί Τουρκοκρατίας και γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη κατά τον μεσοπόλεμο (βλ. Εικόνα 3). Ο σχεδιασμός τους μαρτυριέται από τα πανομοιότυπα στοιχεία τους: το ορθογώνιο σχήμα του περιγράμματος που συντίθεται από συνεχή σειρά σπιτιών με τους κυκλικούς πύργους στις ακμές, ο περιορισμένος αριθμός εισόδων και το επίτηδες δαιδαλώδες δίκτυο δρόμων με πλήθος αδιεξόδων στο εσωτερικό (βλ. Σχήμα 1 και Εικόνα 4), ο κεντρικός αμυντικός πύργος και η σχετική τυποποίηση των διώροφων μονάδων κατοικίας, από πέτρα και αποκλειστική χρήση θολοδομίας, που συναποτελούν μια "μεγακατασκευή". Για αυτό το λόγο, άλλωστε, τα Μαστιχοχώρια είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον των θεωρητικών του ’60.
Από τους 14 τέτοιας κατηγορίας οικισμούς, ο καλύτερα διατηρούμενος σήμερα είναι τα Μεστά, αν και έχασε τον κεντρικό του πύργο, ενώ ο μεγαλύτερος είναι το Πυργί (βλ. Εικόνα 5). Γι’ αυτό το λόγο τα Μεστά εντάχθηκαν στο Πρόγραμμα Παραδοσιακών Οικισμών του ΕΟΤ το 1976, με στόχο να δημιουργηθεί μια τουριστική μονάδα με αποκαταστημένα παλιά κτίσματα και με την ευκαιρία, να εξυγιανθεί ο οικισμός, ο οποίος είχε μεταπολεμικά παρακμάσει. Το πρόγραμμα περιλάμβανε 27 κτίρια-ξενώνες και 9 κτίρια κοινόχρηστων λειτουργιών με τα απαραίτητα έργα υποδομής. Η μονάδα λειτούργησε για πρώτη φορά το 1979.
Η τακτική του απόλυτου σεβασμού στην εξωτερική μορφή των κτιρίων που τηρούσε ο ΕΟΤ σε αυτές τις περιπτώσεις συνδυάστηκε με πιο ριζικές εσωτερικές αλλαγές, αναγκαίες ώστε κάθε κτίσμα να λειτουργήσει ως αυτόνομη διώροφη κατοικία, αλλάζοντας την αρχική δομή του, σύμφωνα με την οποία η κατοικία αναπτυσσόταν μόνο στον όροφο ενώ στο ισόγειο βρίσκονταν βοηθητικοί χώροι (βλ. Εικόνα 6). Είναι εντυπωσιακή η διατήρηση της εξωτερικής όψης του οικισμού και του γύρω αγροτικού τοπίου, όπως φαίνεται στις φωτογραφίες του 1912-28 και του 1968. Ο ΕΟΤ επίσης εκμεταλλεύτηκε την παραδοσιακή χρήση των δωμάτων για υπαίθριους χώρους διαβίωσης και τα άφθονα διαβατικά στον ιστό του οικισμού, δηλαδή στεγασμένους χώρους εγκάρσια στους δρόμους (βλ. Εικόνα 7).
Ήδη όμως ο οικισμός είχε υποστεί πολλές επεμβάσεις. Πέρα από την αναπόδραστη επέκταση με νέες οικοδομές έξω από το αρχικό περίγραμμα, υπήρξαν αλλαγές και στο εσωτερικό του, για να ικανοποιηθούν νεότερες ανάγκες του πληθυσμού. Θα αναφερθούμε σε δύο: στην αλλαγή της πλακόστρωσης στους δρόμους και στην προσθήκη μπαλκονιών στις όψεις. Ως το 1970 είχε καλυφθεί το αρχικό λιθόστρωτο (καλντερίμι) με πιο "πρακτικό" τσιμέντο, οπότε το μόνο που μπορούσε να γίνει εκ των υστέρων ήταν να καλυφθεί κι αυτό με τη σειρά του με τυποποιημένη "παραδοσιακή" πλακόστρωση. Η προσθήκη εξωστών, συνήθεια που χρονολογείται τουλάχιστον από το ’30, εξακολούθησε να εφαρμόζεται σε εκσυγχρονισμούς σπιτιών που έγιναν πριν επέμβει ο ΕΟΤ και εξακολουθεί ώς σήμερα, αδιαφορώντας για τα πρότυπα που προέβαλε το πρόγραμμά του.
Στην περίπτωση των Μεστών, η συνύπαρξη μικρού αριθμού επισκεπτών, διάχυτων μέσα στον "μεσαιωνικό" ιστό του οικισμού, δεν δημιούργησε αισθητό πρόβλημα. Αντίστοιχα, ο ΕΟΤ θέλησε να προβεί σε μια ήπια ανάπλαση του οικισμού ώστε να προσφέρει κάτι περισσότερο από μια αποκατάσταση παλιών κελυφών. Η ισορροπία ανάμεσα σε ένα σήμερα οικονομικά εύρωστο αγροτικό οικισμό και σε μια διακριτική τουριστική μονάδα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στο εσωτερικό του θα ήταν εκ των πραγμάτων όμως επισφαλής. Οι περιοριστικές συνθήκες, ειδικά λόγω της αυστηρής δομής που έχουν τα Μαστιχοχώρια, μπορεί να απέτρεψαν τα κραυγαλέα φαινόμενα που συναντά κανείς σε άλλες περιοχές της χώρας, όμως την ίδια στιγμή φάνηκε πως η μοναδική αυτή ενότητα εύκολα τραυματίζεται από ασχεδίαστες πρωτοβουλίες.
Αν πάλι υπήρχε τρόπος επιβολής αυστηρότερων μέτρων προστασίας μέσα στον οικισμό, ο κίνδυνος θα ήταν ότι οι κάτοικοι θα επέλεγαν να μετοικήσουν έξω από αυτόν όπως ήδη έχουν κάνει μερικοί κερδίζοντας σε άνεση και ελεύθερους χώρους. Το "σκηνικό" των Μεστών τελικά έχει μια διπλή όψη: μια μνημειακή που απευθύνεται σε επισκέπτες και μια χρηστική που απευθύνεται στους ντόπιους αγρότες ενός ζωντανού οικισμού ή σε εκείνους που απλά αναζητούν ένα σπίτι παραθερισμού. Τα Μεστά δεν είναι ο (ερειπωμένος) ακριτικός Ανάβατος στα μέσα του νησιού αλλά ούτε τα (κατεστραμμένα πια από τις επεμβάσεις) Αυγώνυμα λίγο νοτιότερά του. Από την άλλη μεριά, δεν έχει αξία μόνο η εντυπωσιακή εικόνα των Μεστών από ψηλά αλλά και η ιδιότυπη ζωή μέσα στο λαβύρινθο του ιστού τους, κάτι που δύσκολα ανακτάται σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Eden, W. A. (1950) "The plan of Mesta,
ΕΟΤ (1992) Διατήρηση και ανάπτυξη παραδοσιακών οικισμών. Το πρόγραμμα του ΕΟΤ (1975-1992), Αθήνα: ΕΟΤ.
Λαμπάκις, Α., Μπούρας, X. (1960) "Τα μεσαιωνικά χωριά της Χίου", Μιχελής, Π. Α. (επιμ.) Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σσ. 5-40.
Lavas, G. (1967) "Urbanistische Ideen aus
Μπούρας, Χ. Θ. (1982) “Χίος”, Φιλιππίδης, Δ. (επιμ.) Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική τόμ. 1: Ανατολικό Αιγαίο – Σποράδες - Επτάνησα, Αθήνα: Μέλισσα.
Politis, E. (1975) "Decorated houses of Pyrghi,
Το τοπίο στη λογοτεχνία