Ψυττάλεια:  από ναυτικές φυλακές, "νεφρό" της Αθήνας

Στην αεροφωτογραφία, σε πρώτο πλάνο, οι μεγάλης κλίμακας εγκαταστάσεις του κέντρου επεξεργασίας λυμάτων της Ψυττάλειας με την αυστηρή γεωμετρία ενός τεχνικού έργου. Αριστερά ο εμπορικός λιμένας του Πειραιά, στο κέντρο ο Νέος Μώλος Δραπετσώνας και το φουγάρο της ΔΕΗ. Στο βάθος ο δυτικός Πειραιάς, με τις συνοικίες του να απλώνονται στους πρόποδες του Όρους Αιγάλεω.

Ψυττάλεια· μια μικρή ακατοίκητη νησίδα ανοιχτά του Ακροκεράμου στο Κερατσίνι, ανάμεσα στο λιμάνι του Πειραιά και τη Σαλαμίνα (βλ. Εικόνα 1), που το όνομά της γεννά ανάμικτα συναισθήματα στους κατοίκους του Λεκανοπεδίου. Από το 1994 που λειτούργησαν οι εγκαταστάσεις πρωτοβάθμιας επεξεργασίας των λυμάτων της Αθήνας στη νησίδα, η Ψυττάλεια αποτέλεσε συχνά το αντικείμενο διαμαρτυρίας των κατοίκων των γειτονικών περιοχών, στο Κερατσίνι, το Πέραμα, τη Δραπετσώνα και τον Πειραιά. Αιτία, οι οσμές από το υπόλειμμα της επεξεργασίας των λυμάτων, τη λυματολάσπη, μεγάλες ποσότητες της οποίας συσσωρεύθηκαν για κάποια περίοδο πάνω στο νησί. Μια αρνητική εικόνα, ένας δύσοσμος συνειρμός που συνδέθηκε με το όνομα αυτού του μικρού νησιού, που συχνά επικαλύπτει τον πραγματικό του ρόλο, τη μεγάλη του συνεισφορά στην πόλη. Η Ψυττάλεια, σαν το "νεφρό" του οργανισμού της πόλης, διυλίζει καθημερινά σχεδόν 1.000.000 κ.μ. λυμάτων, μια παροχή μεγαλύτερη από τα περισσότερα ποτάμια της χώρας.

Αναφορές στην Ψυττάλεια ή Λειψοκουτάλα, όπως αλλιώς ονομαζόταν λόγω του σχήματός της, υπάρχουν από τους αρχαίους χρόνους, καθώς έχει συνδεθεί με τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Όπως περιγράφει ο Ηρόδοτος, πριν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.Χ., οι Πέρσες εγκατέστησαν στη νησίδα φρουρά από πολεμιστές και ευγενείς. Μετά την ήττα του στη ναυμαχία, ο περσικός στόλος αποχωρώντας προς το Φάληρο εγκατέλειψε τη φρουρά της Ψυττάλειας, η οποία εξολοθρεύτηκε από τον Αριστείδη που ανακατέλαβε το νησί. Η Ψυττάλεια παρέμεινε μια νησίδα ήσσονος σημασίας που φιλοξενούσε σποραδικά κτηνοτρόφους και τα κοπάδια τους, χωρίς ιστορικές αναφορές σε αυτή μέχρι τους νεότερους χρόνους, οπότε πέρασε στην ιδιοκτησία του Πολεμικού Ναυτικού. Κατά το πρότυπο της Γαλλίας για τις κτήσεις της, μετατράπηκε σε ναυτικές φυλακές που λειτούργησαν μέχρι τη δεκαετία του 1970.

Από τη δεκαετία του '50 είχε φανεί ότι η χρήση σηπτικών βόθρων και η μεταφορά των βοθρολυμάτων με βυτιοφόρα προς αποδέκτες ευκολίας δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες της πρωτεύουσας. Ξεκίνησε λοιπόν, ως πρώτη λύση, η κατασκευή του Κεντρικού Αποχετευτικού Αγωγού (Κ.Α.Α.) της Αθήνας, ο οποίος από το 1959 οδηγεί τα λύματα του ιστορικού κέντρου στον Ακροκέραμο, στο Κερατσίνι, απ' όπου χύνονταν ανεπεξέργαστα στη θάλασσα μέχρι το 1994. Ο αγωγός ανακούφισε τις περιοχές που εξυπηρετούσε, υποβάθμισε όμως δραματικά το θαλάσσιο περιβάλλον στον κόλπο της Ελευσίνας και τον Σαρωνικό. Για σχεδόν 40 χρόνια τα αστικά και τα ανεπεξέργαστα βιομηχανικά λύματα της πόλης κατέληγαν μαζικά σε ένα σημείο του θαλάσσιου μετώπου της (βλ. Σχήμα 1).

Εν τω μεταξύ, η Ελλάδα αναπτυσσόταν οικονομικά και ως μέλος πλέον της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) απέκτησε τη νομική υποχρέωση να προστατεύει το υδάτινο περιβάλλον της. Το σημαντικότερο νομικό κείμενο για τα υγρά απόβλητα, η Οδηγία 91/271/ΕΟΚ, απαιτούσε τουλάχιστον δευτεροβάθμια επεξεργασία των λυμάτων για όλους τους οικισμούς άνω των 15.000 κατοίκων έως το τέλος του 2000. Η Αθήνα, που μόλις το 1985, με τη λειτουργία του Κέντρου Επεξεργασίας Λυμάτων και Βοθρολυμάτων Μεταμόρφωσης, κατόρθωσε να κλείσει τις πολυάριθμες "χαβούζες" που βρίσκονταν διάσπαρτες στο Λεκανοπέδιο, χωρίς εθνική εμπειρία στην κατασκευή και λειτουργία Κέντρων Επεξεργασίας Λυμάτων (Κ.Ε.Λ.) και με εξαιρετικά έντονες τις αντιδράσεις του κόσμου για τέτοια έργα, προσπαθεί ασθμαίνοντας να προφτάσει τα ευρωπαϊκά χρονοδιαγράμματα.

Η έντονη αντίδραση στη χωροθέτηση Κ.Ε.Λ. σε όλη την Ελλάδα, σε συνδυασμό με την παγιωμένη κατάσταση εκβολής του Κ.Α.Α. στον Ακροκέραμο (βλ. Σχήμα 1), οδηγεί στην απόφαση να εγκατασταθεί η τόσο απαραίτητη αλλά και πλήρως ανεπιθύμητη δραστηριότητα στην ακατοίκητη και χωρίς άμεσους γείτονες Ψυττάλεια. Έτσι κατασκευάστηκαν ο Συμπληρωματικός Αποχετευτικός Αγωγός (Σ.Κ.Α.Α.) για τη μεταφορά των λυμάτων της υπόλοιπης Αθήνας στον Ακροκέραμο, οι υποθαλάσσιοι αγωγοί μεταφοράς των λυμάτων, μετά από προεπεξεργασία, από τον Ακροκέραμο στην Ψυττάλεια, τα κυρίως έργα επεξεργασίας πάνω στο νησί και δύο υποθαλάσσιοι αγωγοί εκβολής, μήκους 1.870 μέτρων ο καθένας, για τη διάθεση των επεξεργασμένων πια λυμάτων στον Σαρωνικό, σε βάθος 63 μέτρων. Πρόκειται για ένα τεχνικά πολύπλοκο και δύσκολο έργο, καθώς είναι από τα μεγαλύτερα Κ.Ε.Λ. στον κόσμο, ενώ η υποθαλάσσια μεταφορά των προεπεξεργασμένων λυμάτων από τον Ακροκέραμο στο νησί αποτέλεσε πρόκληση για τη μηχανική.

Οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας στην Ψυττάλεια κατασκευάστηκαν σε φάσεις, τόσο λόγω των οικονομικών περιορισμών όσο και λόγω των δυσκολιών σχεδιασμού (βλ. Σχήματα 2 & 3 και Εικόνα 2). Από το 1994, οπότε και πρωτολειτούργησε το Κ.Ε.Λ., έως το καλοκαίρι του 2004, στην Ψυττάλεια γινόταν μόνο πρωτοβάθμια επεξεργασία (με φυσικές διεργασίες), η οποία μειώνει το ρυπαντικό φορτίο των λυμάτων κατά 35% περίπου (βλ. Εικόνες 3 και 4). Από το 2004 και μετά τίθεται σε λειτουργία και η δευτεροβάθμια επεξεργασία, που συνίσταται σε προχωρημένη βιολογική επεξεργασία με ολική αφαίρεση αζώτου και μερική απομάκρυνση φωσφόρου. Συνολικά επιτυγχάνεται πλέον απομάκρυνση του ρυπαντικού φορτίου σε ποσοστό 93%.

Κύριο παραπροϊόν του καθαρισμού των λυμάτων είναι η ιλύς ή λυματολάσπη (βλ. Εικόνα 5). Η ιλύς χρησιμοποιείται αρχικά ως ανανεώσιμη πηγή ενέργειας (Α.Π.Ε.) για τη συμπαραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας μέσω διεργασιών αναερόβιας χώνευσης και στη συνέχεια αφυδατώνεται με μηχανικό τρόπο. Στην Ψυττάλεια παράγονται καθημερινά περίπου 700 κυβικά μέτρα αφυδατωμένης ιλύος (η οποία, ωστόσο, αποτελείται κατά 70% από νερό). Μετά από πολλές περιπέτειες και προσπάθειες εύρεσης εναλλακτικών τρόπων διάθεσης της μεγάλης αυτής ποσότητας, κατασκευάστηκε και λειτούργησε πρόσφατα στο νησί μονάδα θερμικής ξήρανσης της ιλύος. Η ξήρανση μειώνει το βάρος και τον όγκο της ιλύος, όπως επίσης και την όχληση από αυτή (οσμές, διάδοση παθογόνων). Η ξηραμένη ιλύς έχει υψηλή θερμογόνο δύναμη και αξιοποιείται ως καύσιμο στην τσιμεντοβιομηχανία, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής. Ωστόσο, αν και θεωρείται Α.Π.Ε., η τιμή της είναι αρνητική, δηλαδή ο παραγωγός ξηραμένης ιλύος σήμερα πληρώνει για τη διάθεσή της.

Τα αποτελέσματα από τη λειτουργία του Κ.Ε.Λ. Ψυττάλειας στον Σαρωνικό είναι εντυπωσιακά: η άμεσα εμφανής στους κατοίκους της Αθήνας βελτίωση, η οποία επιτρέπει πια την κολύμβηση σε περιοχές όπως τα Βοτσαλάκια της Καστέλας και το Παλαιό Φάληρο, επιβεβαιώνεται πλήρως από το επιστημονικό πρόγραμμα παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων που έχει αναλάβει το ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Η σύγκριση των ζωοβενθικών βιοκοινωνιών μεταξύ Απριλίου 1990 και Φεβρουαρίου 2004, δείχνει τη σαφή βελτίωση στον κόλπο Ελευσίνας, στον όρμο Κερατσινίου και στο βορειοδυτικό Σαρωνικό (βλ. Σχήμα 4).

Κ.Λ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Ζενέτου, Α., Σύμπουρα, Ν., Pancucci - Παπαδοπούλου, Μ. Α., Αρβανιτάκης, Γ. (2005) Ζωοβενθικές βιοκοινωνίες: εκτίμηση της τροφικής και οικολογικής κατάστασης του Σαρωνικού κόλπου, Τεχνική Έκθεση, ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε., σσ. 62-73.

Κούγκολος, Α. (2005) Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Μηχανική, Θεσσαλονίκη: Τζιόλα.

Metcalf & Eddy Inc., Tchobanoglous, G.,  Burton, F. L., Stensel, H. D. (2003) Wastewater Engineering: Treatment and Reuse, New York: McGraw-Hill.

Οδηγία 91/271/ΕΟΚ για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων, J.O. L135, 30/05/1991.

ΥΠΕΧΩΔΕ (2008α), Βιολογικός καθαρισμός λυμάτων Ψυττάλειας – Έργο Β’ Φάσης. Ενημερωτικός Οδηγός, Ειδική Υπηρεσία Δημοσίων Έργων Αποχέτευσης και Επεξεργασίας Λυμάτων Μείζονος Πρωτευούσης, ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα.

ΥΠΕΧΩΔΕ (2008β), Μονάδα ξήρανσης ιλύος. Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων Ψυττάλειας, Ενημερωτικός Οδηγός σε μορφή DVD, Ειδική Υπηρεσία Δημοσίων Έργων Αποχέτευσης και Επεξεργασίας Λυμάτων Μείζονος Πρωτευούσης, ΥΠΕΧΩΔΕ.