WEB_AERIAL_ALVANIA

Φωτογραφία Γ.Κ., 2001.

Σαγιάδα:  η καθημερινότητα στα σύνορα

"(...) αφήνουμε προς βορρά το χριστιανικό χωριό Σαγιάδα. Πιο πέρα (...), εγκαταλειμμένα αλατωρυχεία και ευρύχωρες λιμνοθάλασσες. Φτάνουμε στη σκάλα, που είναι το μεγάλο λιμάνι της ακτοπλοΐας της Θεσπρωτίας", γράφει ο Πουκεβίλ που επισκέφτηκε την Ελλάδα στα τέλη του 18ου αιώνα, περιγράφοντας τέλεια τη σημερινή αεροφωτογραφία: λίγα στοιχεία του τοπίου έχουν αλλάξει, οι εγκαταλελειμμένες αλυκές, το δέλτα του Καλαμά, τα έργα αποστράγγισης του κάμπου της Σαγιάδας. Και η Σκάλα ή το Σκάλωμα (κατά τους ντόπιους) ή η Bastia (κατά τους Ενετούς) (βλ. Εικόνα 1), ένα κεντρικό λιμάνι του 15ου αιώνα με εμπορεύματα να μεταφέρονται από τα Γιάννενα, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία προς την Κέρκυρα, δεν είναι πια μεγάλο λιμάνι. Η κορυφογραμμή, παρακλάδι του όρους Φιλιατών που φαίνεται στο βάθος της φωτογραφίας, είναι το σύνορο με την Αλβανία, ένα σύνορο που εγγράφεται στη ζωή των κατοίκων και από τις δύο πλευρές.

Η Σαγιάδα είναι το τελευταίο χωριό που συναντάει κανείς στα σύνορα Ελλάδας - Αλβανίας (βλ. Σχήμα 1 και Εικόνες 2 & 3). Τα σύνορα και οι συνοριακές περιοχές είναι τόσο τόποι καθ' αυτοί, όσο και σύνδεσμοι σε ευρύτερα δίκτυα που αλλάζουν και επαναδιαμορφώνονται σύμφωνα με τοπικές, εθνικές και δια-εθνικές σχέσεις, γεγονός ιδιαίτερα ορατό (και) στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Άλλωστε, το συγκεκριμένο σύνορο, όπως το ξέρουμε σήμερα, υπάρχει λιγότερο από εκατό χρόνια. Πριν από αυτό, η μίξη των λαών, ιδιαίτερα στην περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν εξαιρετικά έντονη. Πριν από το 1923 (βλ. Εικόνα 4), όταν χαράχτηκαν τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας, υπήρχε ακόμα και σκέψη για δημιουργία κοινού κράτους Ελλάδας-Αλβανίας, γεγονός που επιβεβαιώνει πόσο φαντασιακές είναι οι κοινότητες που εσωκλείουν τα σύνορα, αλλά και πόσο τυχαία η χάραξή τους.

Το λογοτεχνικό βιβλίο του Σ. Δημητρίου μας δίνει εικόνες της συμβίωσης στην περιοχή: "Με ρώτησες γιατί κάθομαι στην Πόβλα (Αμπελώνας) και δεν φεύγω γι'  αλλού. Το χωριό μου είναι πίσω από την Πόβλα. Συγγενικά χωριά είμαστε, μια πλαγιά μας χωρίζει. Για τη η μοίρα. Εμείς από εκεί, η Πόβλα από εδώ. Εκεί μας έλεγαν σκατοέλληνες, αλλά μαζί με σκατιάδες μας ήλεγαν και Έλληνες. Εδώ Αλβανοί ο ένας, Αλβανοί ο άλλος".

Μετά τη χάραξη των συνόρων, ελληνόφωνοι έμειναν στην Αλβανία, ενώ σε πολλές περιοχές της Ελλάδας κατοικούν Αρβανίτες. Μέχρι το 1945 πολλοί Έλληνες που ζούσαν στην περιοχή περνούσαν στην Αλβανία για δουλειά με ειδικές άδειες εργασίας. Την περίοδο της κατοχής, τη διοίκηση της Θεσπρωτίας είχαν για μεγάλο διάστημα "Αλβανοτσάμηδες", ενώ κατά την κατοχή και μετά τον εμφύλιο πολλές ελληνικές οικογένειες κατέφυγαν στην Αλβανία για να σωθούν. Η επικράτηση του υπαρκτού σοσιαλισμού στην Αλβανία συνοδεύτηκε από κλείσιμο των συνόρων - ποτέ βέβαια ερμητικό, αφού και τότε υπήρχαν φυγάδες προς τη μια ή την άλλη χώρα - το οποίο διήρκεσε μέχρι την πτώση του καθεστώτος, οπότε και τα σύνορα άνοιξαν ξανά. Η Σαγιάδα, όπως και όλη η μεθόριος της βόρειας Ελλάδας, την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου εντάχθηκε στην Επιτηρούμενη Ζώνη, εντός της οποίας χρειαζόταν ειδική άδεια κυκλοφορίας, ένα είδος εσωτερικού διαβατηρίου (βλ. Εικόνα 5). Από το 1990 και μετά, χιλιάδες Αλβανοί μετανάστευσαν προς πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Η χωρική, αλλά και πολιτισμική εγγύτητα των δύο λαών, ταυτόχρονα με την οικονομική ανάπτυξη, έκανε την Ελλάδα προφανή προορισμό για τους/τις μετανάστες/ριες από την Αλβανία.

Οι περισσότεροι/ες Αλβανοί/ιδες ήρθαν με τα πόδια στην Ελλάδα (βλ. Σχήμα 2) Πέρναγαν από τα βουνά, από μονοπάτια ήδη γνωστά. Τα ίχνη τους τις περισσότερες φορές διακριτικά, σχεδόν αδιόρατα: σκισμένα διαβατήρια, πιστοποιητικά γέννησης, στάχτες από φωτιές στο δάσος, άλλες φορές έντονα, ανεξίτηλα γραμμένα στον τοίχο του Αϊ Γιώργη, την εκκλησία της Παλιάς Σαγιάδας. Αλλά και τα ίχνη των συνοριοφυλάκων ή των φαντάρων είναι γραμμένα με τον ίδιο τρόπο, στην ίδια εικόνα της εκκλησίας (βλ. Εικόνα 6). Από την Κονίσπολη και το Πεκίν, το Αγρίνιο και την Κόρινθο, βρέθηκαν όλοι στα σύνορα, οι μεν για να τα περάσουν, οι δε για να τα φυλάξουν. Τα ίχνη τους στην εικόνα, πόλεμος και συνάντηση μαζί.

Τα πρώτα χρόνια στην Ελλάδα ήταν και τα πιο δύσκολα. Στις συνοριακές περιοχές η κατάσταση, αν και συχνά έκρυθμη, ισορροπούσε μεταξύ του φόβου και της συμπόνιας για τους ανθρώπους που έρχονταν. Όπως αναφέρεται και από τον Γ. Τσόγκα, "[στη Σαγιάδα] τους βοήθησαν ποικιλοτρόπως. Βρήκαν στέγη και δουλειά με ικανοποιητικό μεροκάματο. (...) Κάποιες Αλβανίδες, μάλιστα, παντρεύτηκαν δικούς μας νέους". Η ένταξη των Αλβανών στην ελληνική πραγματικότητα με το πέρασμα των χρόνων πήρε το δρόμο της, όχι βέβαια χωρίς προβλήματα. Στις περιοχές των συνόρων η παρουσία τους είναι πια απαραίτητη, καθώς έδωσαν ζωή σε χωριά που εγκαταλείπονταν και μια ανάσα στους ηλικιωμένους ανθρώπους που είχαν μείνει εκεί. Διαβάζουμε σε άρθρο της εφημερίδας "Πρωινός Λόγος" με τίτλο "Δώστε πράσινη κάρτα στους λαθρομετανάστες που ζουν στα σύνορα": "Κάποια χωριά (...) απέκτησαν ζωή από τους λαθρομετανάστες και μέσα στην ερημιά του τοπίου ακούγονται, εκτός από τα κυπροκούδουνα, πού και πού, χαρούμενες παιδικές φωνές. Αν δεν υπήρχαν οι λαθρομετανάστες τα χωριά αυτά θα θύμιζαν νεκροταφεία". Ο οδικός άξονας Σαγιάδα - Κονίσπολη - Άγιοι Σαράντα που είναι υπό κατασκευή, ακολουθώντας ένα από τα γνωστά μονοπάτια της περιοχής, θα φέρει ακόμα πιο κοντά τους κατοίκους των συνόρων.

"Πάω μέχρι το σύνορο ν' αγναντέψω λίγο μέσα. Μου πόνεσε. Τι μου πόνεσε; Ούτε εγώ ξέρω. Το παλιό το βόδι άμα τ' αφήκεις στον τόπο του θα γυρίσει", λέει ένας από τους πρωταγωνιστές του βιβλίου του Σ. Δημητρίου.

Θα πάμε "μέσα", λένε όχι μόνο Αλβανοί, αλλά και Έλληνες, περιγράφοντας το πέρασμα του συνόρου. "Μέσα" στο σύνορο είναι η Αλβανία, περικλείεται από αυτό, ενώ ταυτόχρονα είναι ένας τόπος οικείος και για τους δύο λαούς. Οι μνήμες των κατοίκων των συνόρων - Ελλήνων και Αλβανών -, τα περάσματα του μυαλού και του σώματος, συνδέουν τους τόπους, διαπερνώντας καθημερινά τα εθνικά σύνορα.

Ο.Λ.

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Άντερσον, Μ. (1998) Φαντασιακές κοινότητες: στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού, Αθήνα: Νεφέλη.

Δημητρίου, Σ. (2002) Τους τα λέει ο θεός, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Martinez, O. (1994) Border People. Life and Society in the U.S.-Mexico Borderlands, Tuscon: The University of Arizona Press.

Πουκεβίλ, Φ. (1994) Ταξίδι στην Ελλάδα. Ήπειρος, Αθήνα: Τολίδη.

Πρωινός Λόγος (2009) "Δώστε πράσινη κάρτα στους λαθρομετανάστες που ζουν στα σύνορα", 03/07 (http://www.e-konitsa.gr/a/content/view/952/2/, πρόσβαση 12/10/09).

Rosler, M., Wendl, T. (eds.) (1999) Frontiers and Borderlands, Anthropological Perspectives, Frankfurt: Peter Lang.

Τσόγκας, Γ. (2009) Η Σαγιάδα, Αθήνα: Δωδώνη.

Wilson, T., Donnan, H. (1998) Border Identities, Cambridge: Cambridge University Press.

 

pdf-icon Το τοπίο στη λογοτεχνία