5. Νίσυρος και Γυαλί Νισύρου

Οι υδροθερμικοί κρατήρες της Νισύρου είναι από τους θεαματικότερους και καλύτερα διατηρημένους κρατήρες τέτοιου είδους στον κόσμο. Σε πρώτο πλάνο, στην περιοχή του Λόφου (δύο μικρών ενδοκαλδερικών θόλων) διακρίνονται τουλάχιστον 7 κρατήρες, οι τρεις από τους οποίους είναι ιστορικοί: Ο Πολυβώτης και το Φλέγεθρο δημιουργήθηκαν το 1873-1874, ενώ ο Μικρός Πολυβώτης το 1887. Στο κέντρο μακρύτερα δεσπόζει ο κρατήρας του Στέφανου, το "ηφαίστειο" για τους 60.000 ημερήσιους τουρίστες που τον επισκέπτονται ετησίως. Εδώ θα ακούσετε, στο βρυχηθμό του γεωθερμικού ρευστού που εκτονώνεται, τον ανήσυχο ύπνο του γίγαντα Πολυβώτη της ελληνικής μυθολογίας, ο οποίος καταπλακώθηκε από τον Ποσειδώνα με ένα κομμάτι γης από τη δυτική Κω (επίσης ηφαιστειακή γη!!).

Όλη η Νίσυρος είναι ένα μεγάλο ηφαιστειακό οικοδόμημα. Δεν υπάρχει ούτε μια πέτρα πάνω στο νησί που να μην οφείλει τη γέννησή της στην ηφαιστειακή δράση. Η μεγάλη ποικιλία της σύστασης και των μορφών των πετρωμάτων που οικοδομούν το νησί, οι εκτεταμένες και εύκολα προσβάσιμες φυσικές τομές, το θαυμάσιο κλίμα σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, καθιστούν τη Νίσυρο ένα υπαίθριο γεωλογικό μουσείο. Η Νίσυρος διαθέτει σήμερα το μοναδικό στην Ελλάδα αλλά και στην ανατολική Μεσόγειο ηφαιστειολογικό μουσείο.

Η Νίσυρος είναι το νεότερο μεγάλο κεντρικό ηφαίστειο του Αιγαίου και τα παλαιότερα χερσαία προϊόντα της έχουν ηλικία νεότερη από 150.000 χρόνια (βλ. Σχήμα 1). Εδώ οικοδομείται σε ένα διάστημα περίπου 100.000 ετών ένα κλασικό στρωματοηφαίστειο, με διάμετρο της βάσης του κώνου 7 χιλιομέτρων και ύψος 600-700 μέτρα. Στη συνέχεια, δύο μεγάλες εκρήξεις κατακρημνίζουν το κεντρικό τμήμα του ηφαιστείου και δημιουργούν μια κυκλική καλδέρα διαμέτρου 4 χλμ. (βλ. Εικόνα 1). Το μεγαλύτερο μέρος της καλδέρας πληρούται στη συνέχεια από ένα μεγάλο σύμπλεγμα θόλων. Αυτή η ηφαιστειακή δράση ολοκληρώνεται περίπου 25-20.000 χρόνια πριν από σήμερα. Όμως, τα υπέρθερμα ρευστά που φιλοξενούνται στα πετρώματα της Νισύρου, πάνω από το μαγματικό θάλαμο, προκαλούν συχνά υδροθερμικές εκρήξεις (εκτίναξη των υπερκείμενων πετρωμάτων). Έντεκα εντυπωσιακοί κρατήρες υδροθερμικών εκρήξεων (βλ. Εικόνα 2) στολίζουν το νοτιοανατολικό τμήμα του πυθμένα της καλδέρας. Η τελευταία από αυτές εκδηλώθηκε το 1887.

Η ύπαρξη του ηφαιστείου αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την εξέλιξη της Νισύρου στο χρόνο. Πρώτο και βασικότερο, τα γόνιμα ηφαιστειακά εδάφη επιτρέπουν να αναπτυχθεί πλούσια χλωρίδα. Πυκνή θαμνώδης βλάστηση και πάνω από 450 αυτοφυή είδη απαρτίζουν τη χλωρίδα της περιοχής. Το μεγάλο πλήθος των δέντρων είναι ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Νισύρου, που μπορεί να την χαρακτηρίσει σαν το μοναδικό «πράσινο» ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου (βλ. Εικόνα 3). Λίγα από αυτά είναι η εναπομείνασα αυτοφυής βλάστηση (βελανιδιά, πρίνος, αγραμυθιά και  αγριελιά) (βλ. Εικόνα 4). Η αγριελιά είναι το δέντρο το οποίο γνωρίζουμε πως βρισκόταν στη Νίσυρο πριν 60.000 χρόνια, καθώς απολιθωμένα φύλλα της έχουν εντοπιστεί σε αντίστοιχης ηλικίας στρώματα στάχτης. Τα περισσότερα δέντρα που υπάρχουν σήμερα στη Νίσυρο είναι φυτεμένα από τον άνθρωπο (ελιές, συκιές, αμυγδαλιές, βελανιδιές, αγραμυθιές). Αντίστοιχου εύρους και ποικιλότητας με τη χλωρίδα είναι και η πανίδα που αυτή φιλοξενεί.

Πέραν της γονιμότητας των εδαφών, καθοριστικός μοχλός ανάπτυξης και ευημερίας του νησιού είναι τα ηφαιστειακά πετρώματα: τα κύρια εξαγώγιμα προϊόντα της Νισύρου είναι, πέραν των αγροτικών προϊόντων, οι μύλιοι λίθοι (οι περίφημες μυλόπετρες από βασαλτικό ανδεσίτη), το θείο (από τα θειοχώματα των υδροθερμικών κρατήρων) και η ελαφρόπετρα. Το θειάφι χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα σε ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών (απολυμαντικό χώρων, αμπελουργία-κηπουρική, παραγωγή του υγρού πυρ των Ρωμαίων και των Βυζαντινών, της πυρίτιδας των Κινέζων) (βλ. Εικόνα 5).

Καθοριστικό ρόλο στην οικονομία του τόπου έχει επίσης η εκμετάλλευση των θερμών πηγών: πρώτος ο Ιπποκράτης εγκαθιστά θεραπευτήριο στο νησί, στις θερμές πηγές της ΒΑ ακτής κοντά στο σημερινό οικισμό των Πάλλων. Οι Ρωμαίοι και Βυζαντινοί συνεχίζουν την ίδια δραστηριότητα. Τα τέλη του 19ου αιώνα βρίσκουν τη Νίσυρο ως το πολυτελέστερο λουτροθεραπευτικό προορισμό της Ανατολικής Μεσογείου, με επισκέπτες από Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια κ.α. Ακόμα και σήμερα, ένα σοβαρό μέρος των εσόδων του νησιού προέρχονται από τους επισκέπτες του ηφαιστείου και από την εξορυκτική δραστηριότητα στο Γυαλί.

Παρά το έντονο ανάγλυφο και τις γοργές διακυμάνσεις του, η πρόσβαση είναι δυνατή σχεδόν σε κάθε περιοχή του νησιού. Εκτός από ένα ικανοποιητικό δίκτυο αμαξιτών δρόμων, υπάρχουν δεκάδες μονοπάτια που οδηγούν σε κάθε γωνιά του νησιού. Το νησί δεν διαθέτει αποθέματα πόσιμου νερού, καθώς οι βροχοπτώσεις είναι ελάχιστες (λιγότερο από 50 εκατοστά ανά έτος). Η μοναδική πηγή πόσιμου νερού βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές, κοντά στο μοναστήρι της Παναγιάς Κυράς, και το νερό που παρέχει είναι λιγοστό. Στο παρελθόν, το πρόβλημα της ύδρευσης λυνόταν με τις στέρνες που συνέλλεγαν το βρόχινο νερό. Σε αντίθεση με το πόσιμο νερό, στο νησί αφθονούν οι πηγές θερμού νερού.

Στη Νίσυρο η ζωή φαίνεται να συνεχίζεται χωρίς διακοπή από τη νεολιθική περίοδο έως και σήμερα. Ιδιαίτερη άνθιση γνωρίζει το νησί τον 4ο π.Χ. αιώνα και τον 12ο-13ο αιώνα μ.Χ. Στο τέλος του 19ου αιώνα αριθμεί περίπου 5.000 κατοίκους (βλ. Εικόνα 6). Από τότε αρχίζει η καθοδική πορεία. Η αγροτική παραγωγή (μύγδαλα, σύκα, βελανίδια, σταφύλια, ελιές), η αλιευτική και κτηνοτροφική δραστηριότητα (κατσίκια, βόδια, γουρούνια) δεν επαρκούν πλέον. Έτσι οι κάτοικοι στρέφονται προς τη μετανάστευση, αρχικά προς Αλεξάνδρεια, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη και αργότερα προς την Αμερική. Αρκετοί επίσης, μετά το 1930, αρχίζουν να συρρέουν στην Αθήνα. Σήμερα η Νίσυρος έχει 940 μόνιμους κατοίκους.

Η Νίσυρος είναι ένα από τα λεγόμενα νησιά της "άγονης γραμμής" του Αιγαίου. Νησιά δηλαδή με χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης και προβληματική σύνδεση με τα υπόλοιπα και την ηπειρωτική Ελλάδα. Δεν διαθέτει αεροδρόμιο, ενώ το μικρό λιμάνι της δεν μπορεί να εξυπηρετήσει ικανοποιητικά την ασφαλή μεταβίβαση επιβατών και αγαθών. Το πραγματικό επίπεδο ανάπτυξης του νησιού είναι υψηλότερο των άλλων παρόμοιων νησιών, κυρίως λόγω της ύπαρξης του ορυχείου της ελαφρόπετρας στη νησίδα Γυαλί, 5 χλμ. ΒΔ της Νισύρου.

Η νησίδα Γυαλί είναι επίσης ένα πολύ πρόσφατο ηφαιστειακό οικοδόμημα (βλ. Εικόνα 7). Το ΝΔ τμήμα του δημιουργείται πριν 50.000 χρόνια, από μια μεγάλη υποθαλάσσια έκρηξη που αποθέτει δισεκατομμύρια τόνους ελαφρόπετρας. Στη συνέχεια χερσεύει και μια δεύτερη έκρηξη πριν 31.000 χρόνια το επαυξάνει. Η ΒΑ πλευρά του δημιουργείται πριν 25.000 χρόνια, από την ήπια έκχυση παχύρρευστου μάγματος που οικοδομεί θόλους από περλίτη και οψιανό. Κατά τη νεολιθική εποχή, η νησίδα κατοικείται και καλλιεργείται συστηματικά. Αυτό πιστοποιείται από το μεγάλο πλήθος λεπίδων οψιανού που είναι διάσπαρτες στο έδαφος της νησίδας καθώς και από τα υπολείμματα νεολιθικής κατοίκισης.(βλ. Σχήμα 2 και Εικόνα 8) Σήμερα, το ορυχείο εξάγει περίπου 900.000 τόνους άριστης ποιότητας ελαφρόπετρα, εξασφαλίζοντας εργασία σε 80 οικογένειες και έσοδα 1,5 εκατ. ευρώ στον ενιαίο δήμο του νησιού.

Το λατομείο της ελαφρόπετρας στη νησίδα Γυαλί ανοίγει βαθιές πληγές στις υποθαλάσσιες αποθέσεις τέφρας 50.000 ετών, επιτρέποντας στη Νίσυρο να αναπτύσσεται από τα οικονομικά οφέλη που αποφέρει η εκμετάλλευση. Η ελαφρόπετρα και ο περλίτης του Γυαλιού είναι από τις καλύτερες ποιότητες τέτοιων προϊόντων παγκόσμια (βλ. Εικόνες 9 και 10). Το άνω μέρος της Εικόνας 11 καταλαμβάνει το ΒΑ τμήμα του Γυαλιού (λόφοι από περλίτη και φυσικό γυαλί, τον οψιανό), 25.000 χρόνια νεότερο από την ελαφρόπετρα. Διακρίνονται επίσης άνω δεξιά οι νησίδες - ηφαιστειακά κέντρα του Αγίου Αντωνίου (κάτω) και της Στρογγυλής. Στο βάθος διακρίνονται οι απότομες νότιες ακτές της Κω.

Η δεύτερη πηγή εσόδων είναι ο τουρισμός. Το νησί διαθέτει περίπου 700 κλίνες και φιλοξενεί ετήσια περίπου 4.000 επισκέπτες πολυήμερης παραμονής. Η τεράστια πλειοψηφία όμως των επισκεπτών της Νισύρου (περίπου 60.000 άτομα ανά έτος) είναι οι λεγόμενοι ημερήσιοι τουρίστες, που μένουν στο νησί μόνο λίγες ώρες. Καταφτάνουν από τη γειτονική Κω, οδηγούνται στο κέντρο της καλδέρας για να θαυμάσουν την έντονη υδροθερμική δράση, και κατόπιν επιστρέφουν ξανά στην Κω μετά από μικρή περιήγηση στο Μαντράκι, την πρωτεύουσα της Νισύρου, για να θαυμάσουν την εξαίρετη αρχιτεκτονική των παλαιών σπιτιών της. Το "ηφαίστειο" που φέρνει τους επισκέπτες δεν εξασφαλίζει και την παραμονή τους, γεγονός που αποτυπώνεται και στην περιορισμένη ανάπτυξη του οικισμού του Εμπορειού (βλ. Εικόνα 12). Το υψηλότερο και κεντρικό τμήμα του οικισμού είναι το κάστρο της Παντονίκης, ένα από τα πέντε κάστρα στη Νίσυρο του Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ (οι Οσπιτάλιοι), που με κέντρο τη Ρόδο διαφέντευαν την περιοχή από τον 13ο ως τον 15ο αιώνα (βλ. Εικόνα 13). Στην αριστερή άκρη του οικισμού, το παλιό Δημοτικό σχολείο του οικισμού φιλοξενεί σήμερα το Ηφαιστειολογικό Παρατηρητήριο του νησιού.

Η αγροτική παραγωγή είναι σήμερα σχεδόν μηδενική, ενώ διαθέτει άφθονα κτηνοτροφικά (κρέας, τυρί, μέλι) και αλιευτικά προϊόντα. Το νερό που απαιτείται σε ετήσια βάση είναι περίπου 100.000 κυβικά μέτρα το χρόνο. Το μεγαλύτερο μέρος του εξασφαλιζόταν έως σήμερα μέσω μεταφοράς του από την ηπειρωτική Ελλάδα. Σήμερα λειτουργεί μία μονάδα αφαλάτωσης του θαλασσινού νερού με αντίστροφη όσμωση, δυναμικού 340 κ.μ. το 24ωρο. Η ομαλή λειτουργία του θα μπορούσε να εξασφαλίσει το απαιτούμενο νερό.

Η απουσία εξορυκτικής και βιομηχανικής δραστηριότητας στο νησί και η "ήπιας μορφής" τουριστική ανάπτυξη, επέτρεψαν στη Νίσυρο να διατηρήσει τη φυσική της ισορροπία. Μοναδικό, αλλά σοβαρό, πρόβλημα είναι η ανεξέλεγκτη κτηνοτροφική δραστηριότητα. Τα κατσίκια πληθαίνουν επικίνδυνα και θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την πλούσια χλωρίδα (και κατά συνέπεια την άγρια πανίδα) του νησιού.