3. Μήλος

Οι πληγές στο σώμα της Μήλου, τα ορυχεία μπεντονίτη και καολίνη, αποκαλύπτουν τον πλούτο του υπεδάφους, που δημιουργήθηκε από την κυκλοφορία των υδροθερμικών ρευστών του χώρου για χιλιάδες χρόνια. Οι γρήγορες αλλαγές στα χρώματα των στρωμάτων των εξαλλοιωμένων ηφαιστιτών αντικατοπτρίζουν τις λεπτές φυσικοχημικές ισορροπίες που οριοθετούν και καθορίζουν τις διεργασίες δημιουργίας τέτοιων κοιτασμάτων.

Οι πληγές στο σώμα της Μήλου, τα ορυχεία μπεντονίτη και καολίνη, αποκαλύπτουν τον πλούτο του υπεδάφους, που δημιουργήθηκε από την κυκλοφορία των υδροθερμικών ρευστών του χώρου για χιλιάδες χρόνια. Οι γρήγορες αλλαγές στα χρώματα των στρωμάτων των εξαλλοιωμένων ηφαιστιτών αντικατοπτρίζουν τις λεπτές φυσικοχημικές ισορροπίες που οριοθετούν και καθορίζουν τις διεργασίες δημιουργίας τέτοιων κοιτασμάτων.

Τα νησιά της Μήλου, της Κιμώλου, της Πολυαίγου και οι βραχονησίδες Ανάνες,  αποτελούνται σχεδόν ολοκληρωτικά από ηφαιστειακά προϊόντα. Η ηφαιστειακή δράση άρχισε πριν περίπου 3,6 εκατομμύρια χρόνια στην περιοχή της Μήλου και της Κιμώλου, και συνεχίστηκε ως τους ιστορικούς χρόνους (1ο - 2ο μ.Χ. αιώνα) με υδροθερμικές εκρήξεις στη νότια Μήλο. Δημιουργήθηκε έτσι το ηφαιστειακό πεδίο της Μήλου (βλ. Σχήμα 1). Στο τμήμα αυτό του ηφαιστειακού τόξου απουσιάζει οποιαδήποτε μεγάλη δομή κεντρικού ηφαιστείου, με εξαίρεση ίσως την Αντίμηλο που μπορεί να θεωρηθεί ως ένα μικρό κεντρικό ηφαίστειο. Η Μήλος, η Κίμωλος (βλ. Σχήμα 2) και η Πολύαιγος (βλ. Σχήμα 3) δημιουργήθηκαν από διάφορα μικρά ηφαιστειακά κέντρα, κυρίως διάσπαρτους θόλους λάβας, που στη συνέχεια ενοποιήθηκαν ως γεωγραφικός χώρος από τις αποθέσεις τέφρας μεγάλων εκρήξεων (βλ. Εικόνα 1).

Η Κίμωλος, η Πολύαιγος και το μεγαλύτερο μέρος της Μήλου δημιουργήθηκαν στο διάστημα από τα 3,6 μέχρι τα 1,6 εκατ. χρόνια, ως αποτέλεσμα εκχυτικής και εκρηκτικής δράσης. Σε όλη, σχεδόν, αυτήν την περίοδο η Μήλος βρίσκόταν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, σε αντίθεση με την Κίμωλο που είχε χερσεύσει πριν από 3 εκατ. χρόνια περίπου.

Κατά το Τεταρτογενές, η ηφαιστειακή δράση περιορίζεται στην κεντρική Μήλο και δημιουργείται η Αντίμηλος. Οι συνέπειες αυτής της ηφαιστειακής δράσης θα αποδειχθούν ιδιαίτερα σημαντικές για τους κατοίκους της Μήλου, καθώς δημιουργούνται αποθέσεις του περίφημου οψιανού της Μήλου σε δύο σημεία (Μπομπάρντα και Δεμενεγάκι). Ο οψιανός είναι ένα ηφαιστειακό πέτρωμα που αποτελείται από μαύρο συμπαγές φυσικό γυαλί, ένα πολύ σκληρό και όμορφο πέτρωμα (βλ. Εικόνα 2). Τα κύρια πλεονεκτήματά του είναι η μεγάλη σκληρότητα και η δυνατότητα απόσπασης, με μερικά επιδέξια χτυπήματα, λεπτών λεπίδων, τόσο κοφτερών όσο το νυστέρι. Τα ηφαίστεια της Καππαδοκίας, της Μήλου και του Λίπαρι, ήταν οι τρεις κύριες πηγές οψιανού στην ανατολική Μεσόγειο. Η εκμετάλλευσή του ξεκίνησε στη Μήλο πριν από 15.000 χρόνια περίπου, κατά τη νεολιθική εποχή, γεγονός που πιστοποιείται από τις ανασκαφές των νεολιθικών θέσεων και οικισμών που φέρνουν στο φως αντίστοιχα ευρήματα. Η Μήλος μετατρέπεται σε κέντρο παραγωγής, επεξεργασίας και διακίνησης του πολύτιμου οψιανού (βλ. Εικόνα 3) και ο νεολιθικός οικισμός της Φυλακωπής ανθεί στο ΒΑ άκρο της νήσου.

Η τελευταία ηφαιστειακή έκρηξη εκδηλώνεται πριν 90.000 χρόνια στη Μήλο, δημιουργώντας τον δακτύλιο τόφφων και τα ρεύματα λάβας της Φυριπλάκας στο κέντρο του νησιού.

Στη συνέχεια, κυρίως στις περιοχές της κεντρικής και της ανατολικής Μήλου εγκαθίσταται ένα εκτενές γεωθερμικό πεδίο. Τα υπέρθερμα ρευστά που φιλοξενούνται σε ταμιευτήρες μερικών εκατοντάδων μέτρων κάτω από το έδαφος, προκαλούν κατά διαστήματα πολλές και μεγάλες υδροθερμικές εκρήξεις, και δημιουργούν πλήθος υδροθερμικών κρατήρων. Οι τελευταίες εκρήξεις αυτού του τύπου εκδηλώνονται στην περιοχή της Αγίας Κυριακής και χρονολογούνται μεταξύ του 80-200 μ.Χ.

Τα θερμά μαγματικά ρευστά και το υπόγειο νερό που θερμαίνεται από τα ηφαίστεια, κυκλοφορούν βαθιά στις ρωγμές των πετρωμάτων και αποθέτουν πολύτιμα μέταλλα όπως χρυσάφι και ασήμι, σιδηρομεταλλεύματα και μεταλλεύματα μαγγανίου καθώς και ημιπολύτιμους λίθους όπως ο αμέθυστος. Η έντονη κυκλοφορία θερμών ρευστών στα ηφαιστειακά πετρώματα του χώρου, τα εξαλλοιώνει και τα μετατρέπει κατά θέσεις σε πλούσια κοιτάσματα βιομηχανικών ορυκτών όπως πυριτικό, καολίνη, μπεντονίτη (βλ. Εικόνα 4).

Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και τα πλούσια κοιτάσματα θείου και περλίτη - ελαφρόπετρας, δεν είναι περίεργο που η Μήλος, η Κίμωλος και η Πολύαιγος μετατρέπονται σε βασίλειο βιομηχανικών ορυκτών (βλ. Εικόνα 5). Η εντατική βιομηχανική εκμετάλλευση αυτών των κοιτασμάτων, ειδικά τα τελευταία 50 χρόνια, διαμορφώνει το σημερινό τοπίο της Μήλου. Οι εκτενείς εγκαταστάσεις συγκέντρωσης, επεξεργασίας και διακίνησης βιομηχανικών ορυκτών (μπεντονίτη) δεσπόζουν στο τοπίο της ΒΑ ακτής της Μήλου, όπως φαίνεται στην Εικόνα 6. Παράλληλα, στο αριστερό άκρο του χώρου, ο οικισμός Πολώνια (Απολλωνία) αναπτύσσεται με μοχλό την τουριστική κίνηση του νησιού το οποίο διαθέτει μερικές από τις ομορφότερες παραλίες του Αιγαίου (βλ. Εικόνα 7). Η Κίμωλος απέναντι, σε ρυθμούς μη ανάπτυξης, θυμίζει το προ-βιομηχανικό τοπίο της Μήλου. Οι λοφοσειρές στο κέντρο του νησιού είναι οι αποθέσεις τέφρας μιας τεράστιας έκρηξης πριν 3 εκατ. χρόνια. Ο χώρος είναι γεωγραφικά ενιαίος: μια απόσυρση της θάλασσας μόνο 10 μέτρα θα δημιουργούσε μία ενιαία χέρσο Μήλου - Κιμώλου. Ο κόλπος που διακρίνεται βορειότερα στις δυτικές ακτές της Κιμώλου, τα Ελληνικά, έχει τη δική του πρόσφατη ιστορία: ένας οικισμός της κλασικής αρχαιότητας βρίσκεται βυθισμένος εδώ 1-2 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, πιθανότατα λόγω βύθισης του χώρου από ένα μεγάλο σεισμικό γεγονός.