1. Ηφαιστειακά τοπία και ηφαίστεια της Ελλάδας

Τα ηφαιστειακά τοπία, ιδιαίτερα αυτά των ενεργών ηφαιστείων, είναι τα πιο δραματικά, ελκυστικά και ενδιαφέροντα τοπία του πλανήτη μας. Τα ηφαίστεια είναι ο  γεωλογικός χώρος όπου ο ζωντανός πλανήτης, η Γαία, εκδηλώνει με δραματικό τρόπο και σε χρονική κλίμακα κατανοητή για τον άνθρωπο, τις πιο έντονες διεργασίες του. Σε διαστήματα λίγων ωρών, ολόκληρα βουνά χάνονται στα βάθη της γης, δισεκατομμύρια τόνοι νέων πετρωμάτων τινάζονται στον αέρα και προστίθενται στο χώρο που σε άλλα περιβάλλοντα φαίνεται σταθερός, ακίνητος, δεδομένος. Νέα χέρσος γεννιέται μπροστά στα μάτια των ανθρώπων, νησιά ολόκληρα, λόφοι και βουνά, δημιουργούνται σε λίγες δεκαετίες. Και αυτό το νέο τοπίο ντύνεται με εκατοντάδες διαφορετικά χρώματα στρωμάτων τέφρας, από το λευκό ως το βαθύ μαύρο, από το κίτρινο έως το βαθύ κόκκινο (βλ. Εικόνες 1 και 2). Λόφοι και καλύμματα μεγάλης έκτασης συμπαγούς λάβας οριοθετούν και ενοποιούν τα στρώματα της τέφρας σε ένα τοπίο με αφάνταστα γρήγορες αλλαγές στο σχήμα, το χρώμα και τη δομή (βλ. Εικόνα 3).

Η ιδιαιτερότητα αυτή  της μορφής του τοπίου, το γόνιμο των ηφαιστειακών εδαφών, που δίνουν εξαίρετης ποιότητας και μεγάλης ποσότητας αγροτικά προϊόντα, δυο και τρεις σοδιές το χρόνο και η σχέση ηφαιστείων, ζωής και ανθρώπου - μια σχέση βαθιά στο χρόνο ριζωμένη στο υποσυνείδητο και τη συλλογική μνήμη της ύλης -, είναι αυτά που ελκύουν εκατομμύρια ανθρώπους να ζουν πάνω και γύρω από τα ηφαίστεια.

Οι εκρήξεις ηφαιστείων ήταν και είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά φυσικά φαινόμενα, που πάντοτε προσέλκυαν, φόβιζαν και μάγευαν τον άνθρωπο. Είναι ένα από τα πρώτα θέματα που αποθανάτισε ο νεολιθικός άνθρωπος, σε τοιχογραφίες οικισμών της Κεντρικής Ανατολίας, πριν 8.500 χρόνια: Η έκρηξη του ηφαιστείου Χασάν Νταγί αποτυπώνεται στην πρώτη πολεοδομική και γεωλογική μαζί νωπογραφία του Homo Sapiens, στον οικισμό Τσατάλ Χουγιούκ (βλ. Εικόνες 4 και 5).

Τα ηφαίστεια μπορούμε να τα ορίσουμε πολύ απλά στη γεωλογική επιστήμη ως φυσικά οικοδομήματα που δημιουργούνται εκεί όπου το λιωμένο πέτρωμα που βρίσκεται βαθιά στη γη, το μάγμα, καταφέρει να φτάσει στην επιφάνεια. Εκεί, ρέει σαν πύρινα ποτάμια λάβας, ή τινάζεται στον αέρα σαν τέφρα και δημιουργεί τα ηφαίστεια.

Η χώρα μας είχε από τα παλιά γεωλογικά χρόνια (δεκάδες εκατομμύρια χρόνια πριν) πολλά ηφαίστεια. Τα παλιότερα βρίσκονται στη ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη. Από εκεί σιγά-σιγά η ηφαιστειότητα μετακινείται προς το νότο, δημιουργώντας μεγάλο τμήμα των νησιών του Αιγαίου όπως της Λήμνου, της Λέσβου (όπου δημιούργησε και το απολιθωμένο δάσος), της Πάτμου (βλ. Σχήματα 1 και 2).

Σήμερα, τα ενεργά ηφαίστεια βρίσκονται σε μια ζώνη σε σχήμα τόξου που ξεκινά από τον Ισθμό της Κορίνθου και φτάνει ως τη Νίσυρο, περνώντας από τη Μήλο και τη Σαντορίνη.

Πέντε εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, η Αιγηίδα γη, η χέρσος Αλπική οροσειρά που καταλαμβάνει το χώρο του σημερινού Αιγαίου, άρχισε να κατακερματίζεται και να βυθίζεται στα νερά μιας γαλάζιας θάλασσας. Η πίεση της Τουρκίας που ολισθαίνει κατά μήκος του ρήγματος της βόρειας Ανατολίας και τα ανοδικά θερμά ρεύματα που προκαλούνται από την υποβυθιζόμενη Αφρικάνικη λιθόσφαιρα λεπταίνουν και βυθίζουν μεγάλα τμήματα του ηπειρωτικού φλοιού του Αιγαίου.

Την ίδια εποχή στρατεύονται στον αγώνα της ξηράς εναντίον της θάλασσας και τα ηφαίστεια. Το μάγμα που γεννιέται κάτω από το νότιο Αιγαίο λόγω της υποβύθισης της Αφρικανικής λιθόσφαιρας, βρίσκει διεξόδους στον κόλπο του Σαρωνικού, όπου οικοδομεί το μεγαλύτερο μέρος της Αίγινας και τη χερσόνησο των Μεθάνων, στο κεντρικό Αιγαίο όπου οικοδομεί τα νησιώτικα συμπλέγματα της Μήλου και της Σαντορίνης, και τέλος, στο ανατολικό Αιγαίο όπου δημιουργεί τη Νίσυρο με τις πέριξ αυτής νησίδες και μέρος της δυτικής Κω (βλ. Σχήμα 3).

Έτσι δημιουργείται το νησιώτικο ενεργό ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου. Παρόμοιο ενεργό ηφαιστειακό τόξο φιλοξενεί και η Ιταλία: τα ενεργά ηφαίστεια των νησιών του Αιόλου (Λίπαρι, Βουλκάνο, Στρόμπολι κλπ.) είναι προϊόντα αντίστοιχων γεωλογικών διεργασιών.

Παρατηρώντας τα τοπία των ηφαιστειακών πεδίων του νοτίου Αιγαίου, είναι προφανής μία διαφοροποίησή τους από ανατολή προς δύση: Η Νίσυρος και η Σαντορίνη είναι τοπία όπου δεσπόζει μια γεωμορφή ενός κεντρικού ηφαιστειακού κώνου, κατακερματισμένου στη συνέχεια από μεγάλες εκρήξεις που προκαλούν την κατάρρευση του κεντρικού τμήματος του ηφαιστείου και τη δημιουργία καλδέρας. Αντίθετα, στη Μήλο-Κίμωλο και στην Αίγινα-Μέθανα, δεν υπάρχει ένας κεντρικός ηφαιστειακός κώνος αλλά πολλοί διάσπαρτοι λόφοι λάβας (θόλοι) με τον ενδιάμεσο σε αυτούς χώρο να εξομαλύνεται από ρεύματα λάβας ή αποθέσεις τέφρας. Η αντίθεση αυτή δεν είναι τυχαία: αντικατοπτρίζει την ένταση των διεργασιών κατακερματισμού και λέπτυνσης της λιθόσφαιρας του Αιγαίου, που είναι εντονότερη στο κεντρικό (Σαντορίνη) και ανατολικό (Νίσυρο) τμήμα του τόξου.

Τα ηφαίστεια που θεωρούνται σήμερα ενεργά και έδωσαν εκρήξεις στους ιστορικούς χρόνους είναι  τα Μέθανα (το 230 π.Χ.), η Μήλος (αρχές της 1ης μ.Χ. χιλιετίας), η Σαντορίνη (10 ιστορικές εκρήξεις με τελευταία αυτή του 1950 στη Νέα Καμένη), και η Νίσυρος (1873-1874 και 1887).