Οι ακτές της Κιμώλου και οι μορφολογικές αλλαγές των Κυκλάδων τα τελευταία 20.000 έτη

Η αεροφωτογραφία απεικονίζει τη σημερινή βορειο-δυτική ακτή της Κιμώλου. Το είδος αυτό των ακτών αποτελεί ένα τυπικό μορφολογικό χαρακτηριστικό για το σύνολο των Κυκλάδων. Στο τοπίο που απεικονίζεται στη φωτογραφία είναι χαρακτηριστική η παντελής απουσία ανθρώπινης δραστηριότητας. Το πετρώδες χερσαίο ανάγλυφο με τις εντυπωσιακές πτυχώσεις καλύπτεται ελαφρά από την αραιή χαμηλή φυσική χλωρίδα (αλόφυτα, θυμάρι) που είναι τυπική της ευρύτερης, σχετικά ξηρής περιοχής των Κυκλάδων. Στο βάθος δεξιά φαίνεται λίγο η Μήλος.

Ακτές, όπως αυτές της αεροφωτογραφίας ονομάζονται ria ή κατακλυσθείσες κοιλάδες όπως έχει αποδοθεί ο όρος στα ελληνικά. Είναι κοιλάδες ποταμών ή χειμάρρων που είχαν δημιουργηθεί κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο, όταν η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά μέτρα χαμηλότερα από τη σημερινή της θέση. Η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης που ακολούθησε το τέλος της παγετώδους περιόδου, είχε σαν αποτέλεσμα το κατώτερο (χαμηλό) τμήμα των κοιλάδων αυτών να βρεθεί υποθαλάσσια και να διαμορφωθεί αυτός ο χαρακτηριστικός για τις Κυκλάδες τύπος δαντελωτών ακτών. Ανάλογες διεργασίες διαμόρφωσαν τις ακτές που είναι γνωστές ως φιόρδ (για παράδειγμα οι ακτές της Νορβηγίας στη βόρεια Ευρώπη). Τα φιόρδ είναι και αυτά κοιλάδες που κατακλύστηκαν από την άνοδο της θάλασσας με τη διαφορά ότι είναι παγετώδους προέλευσης και όχι ποτάμιες. Δεν έχουν δηλαδή διαμορφωθεί από το ρέον επιφανειακό νερό αλλά από τη δράση παγετώνων (την αργή διάβρωση της ξηράς από την κίνηση του πάγου).

Η Κίμωλος, σε αντίθεση με την πλειονότητα των κυκλαδίτικων νησιών τα οποία αποτελούνται από μεταμορφωμένα πετρώματα, καταλαμβάνεται σχεδόν αποκλειστικά από ηφαιστειακά υλικά (βλ. Εικόνα 1). Ενδείξεις της ηφαιστειακής δραστηριότητας αποτελούν τόσο οι θερμές πηγές που βρίσκονται στο νησί όσο και τα ηφαιστειακής προέλευσης πετρώματα και σχηματισμοί (βλ. Εικόνες 2 και 3). Αποτελεί τμήμα της εξωτερικής ζώνης του ενεργού νησιωτικού ηφαιστειακού τόξου του νότιου Αιγαίου το οποίο εκτείνεται από από το Σουσάκι, την Αίγινα και τα Μέθανα έως τη Νίσυρο και την Κω. Μεταξύ των ηφαιστειακών νησιών εκείνα με τα πιο εντυπωσιακά ηφαιστειακά μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως είναι ο ηφαιστειακός κώνος και η καλδέρα, είναι η Σαντορίνη και η Νίσυρος, ενώ η Κίμωλος μαζί με τη γειτονική Μήλο δεν εμφανίζουν τη μορφολογία ενός τυπικού ηφαιστείου. Η Κίμωλος δημιουργήθηκε από ηφαιστειακή δραστηριότητα που χρονολογείται μεταξύ 3,6 και 1,6 εκατομμυρίων ετών πριν από σήμερα. Τα συνηθέστερα πετρώματα του νησιού είναι γρανίτες και ρυόλιθοι. Μεγάλο τμήμα του νησιού καταλαμβάνεται από τόφφους και τοφφίτες που συνιστούν ένα ελαφρύ ηφαιστειακό πέτρωμα εύκολα επεξεργάσιμο για τη χρήση του ως οικοδομικό υλικό. Η εξόρυξη, επεξεργασία και εμπορία του αποτέλεσε παλαιότερα σημαντική οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων του νησιού.

Η σημερινή μορφολογία της Κιμώλου είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της παλαιάς ηφαιστειακής δραστηριότητας, της επίδρασης εξωγενών διεργασιών (όπως είναι η αποσάθρωση (βλ. Εικόνα 4), η εξαλλοίωση και η διάβρωση) και των πρόσφατων ευστατικών μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης (βλ. Εικόνα 5).

Η κύρια αιτία για την αυξομείωση του όγκου του θαλάσσιου νερού σε παγκόσμια κλίμακα, είναι οι αλλαγές που σημειώθηκαν στις κλιματολογικές συνθήκες του πλανήτη. Αυτή η διεργασία μεταβολής της στάθμης λόγω κλιματικών αλλαγών ονομάζεται ευστατισμός. Σε τοπική κλίμακα, οι μεταβολές της ακτογραμμής μπορεί να οφείλονται στη συνδυασμένη δράση του ευστατισμού και τοπικών αιτιών που έχουν ως αποτέλεσμα τη μεταβολή (ανύψωση ή βύθιση) της ξηράς σε σχέση με το επίπεδο της θάλασσας. Το σημαντικότερο τοπικό αίτιο στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου είναι ο τεκτονισμός. Η μέγιστη ανάπτυξη των παγετώνων στον πλανήτη την τελευταία παγετώδη περίοδο τοποθετείται χρονικά στα 20000 - 18000 έτη πριν από σήμερα και η δέσμευση του νερού με τη μορφή πάγων είχε ως αποτέλεσμα η στάθμη της θάλασσας να βρίσκεται περίπου 120 μ. χαμηλότερα από τη σημερινή. Μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου, αποτυπώνουν τη μεταβολή της θαλάσσιας στάθμης (βλ. Σχήμα 1) για την περίοδο των τελευταίων 18.000 ετών. Στο Σχήμα 1 απεικονίζεται ο ευρύτερος χώρος της Ελλάδας και οι καμπύλες γραμμές δείχνουν πόσα μέτρα χαμηλότερα βρισκόταν η στάθμη της θάλασσας σε σχέση με τη σημερινή της θέση 18.000, 10.000, 6.000 και 2.000 έτη πριν από σήμερα. Από τις καμπύλες του Σχήματος 1 γίνεται φανερό ότι υπήρξε μια γρήγορη άνοδος της στάθμης μέχρι περίπου 6.000 έτη πριν από σήμερα οπότε και σταθεροποιήθηκε στα σημερινά περίπου επίπεδα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η περιοχή των Κυκλάδων θεωρείται τεκτονικά σχετικά σταθερή κατά την περίοδο του Ολοκαίνου (τα τελευταία δηλαδή 10000 έτη). Η σταθερότητα αυτή πιστοποιείται από την έλλειψη παράκτιων γεωμορφολογικών και αρχαιολογικών ενδείξεων που να δείχνουν μια έστω και μικρής κλίμακας ανύψωση της ξηράς τεκτονικής προέλευσης. Αντίθετα, σε διάφορα νησιά των Κυκλάδων όπως στη Δήλο, την Κέα, την Τήνο, την Κύθνο, τη Νάξο και την Πάρο έρευνες έχουν φέρει στο φως ενδείξεις (κυρίως με τη μορφή βυθισμένων αρχαιοτήτων) που βρίσκονται σήμερα μόλις λίγα μέτρα (έως 5μ.) κάτω από τη θαλάσσια επιφάνεια. Η κατάκλισή τους θεωρείται ότι είναι σχεδόν αποκλειστικά αποτέλεσμα της ευστατικής ανόδου της θαλάσσιας στάθμης. Αυτό σημαίνει ότι οι πρόσφατες μεταβολές των ακτογραμμών των νησιών των Κυκλάδων οφείλονται κυρίως στις μεταβολές της στάθμης λόγω ευστατισμού (παγκόσμιας κλίμακας δηλαδή κλιματικών αλλαγών).

Η μορφολογική εικόνα της περιοχής των σημερινών Κυκλάδων κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο (20.000 – 18.000 έτη πριν από σήμερα) ήταν εντελώς διαφορετική από την σημερινή. Η εικόνα της ακτογραμμής των τότε Κυκλάδων μπορεί να σκιαγραφηθεί αν ακολουθηθεί η σημερινή ισοβαθής καμπύλη των 120 μέτρων αφού, όπως ήδη αναφέρθηκε, την περίοδο εκείνη η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν περίπου 120 μέτρα χαμηλότερα σε σχέση με τη σημερινή. Όπως φαίνεται στο χάρτη του Σχήματος 2, εκείνη την περίοδο ένα μεγάλο μέρος των νησιών των ανατολικών Κυκλάδων και συγκεκριμένα η Άνδρος, η Τήνος, η Μύκονος, η Σύρος, η Πάρος, η Αντίπαρος, η Νάξος, η Ίος, η Φολέγανδρος, η Σίκινος και μερικά μικρότερα νησιά ήταν ενωμένα αποτελώντας έναν ενιαίο μεγάλο νησιωτικό χώρο έκτασης περίπου 6.800 τ.μ. Τα τέσσερα δυτικότερα νησιά των Κυκλάδων, δηλαδή η Κέα, η Κύθνος, η Σέριφος και η Σίφνος, ήταν αποκομμένα. Στον ενιαίο αυτό νησιωτικό χώρο δεν ανήκαν επίσης η σημερινή Μήλος η οποία ήταν ενωμένη με την Κίμωλο, η Σαντορίνη και η Αμοργός. Σήμερα, ένα τμήμα έκτασης 5.300 τ.μ. αυτού του μεγάλου νησιού βρίσκεται κάτω από τη θάλασσα σε μέσο βάθος 76 μ.

Καθώς η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει σταδιακά, η μορφολογία της περιοχής αλλάζει σημαντικά (βλ. καμπύλες Σχήματος 1) οπότε 10.000 έτη πριν από σήμερα (στις αρχές δηλαδή του Ολοκαίνου) οι Κυκλάδες αποκτούν τη μορφή που απεικονίζεται στον χάρτη του Σχήματος 3. Ο νησιωτικός χώρος των Παλαιο-Κυκλάδων έχει περιοριστεί σημαντικά και τα νησιά που εξακολουθούν να είναι ενωμένα εκείνη την εποχή είναι η Αντίπαρος, η Πάρος, η Νάξος και η Ηρακλειά.

Η σταδιακή αυτή αλλαγή της μορφολογίας των Κυκλάδων έχει συνδεθεί από αρκετούς ερευνητές με το γνωστό μύθο της Ατλαντίδας, ο οποίος βασίζεται σε κείμενα του Πλάτωνα. Υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία σχετικά με το αν πρόκειται για πραγματικό γεγονός ή όχι, ενώ έχουν προταθεί κατά καιρούς διάφορες περιοχές ως πιθανές θέσεις της αρχαίας Ατλαντίδας. Είναι πολύ πιθανό ο καταποντισμός και η εξαφάνιση της πλούσιας αυτής πόλης να μην συνέβη ξαφνικά και απότομα (να μην οφείλεται δηλαδή σε τεκτονικά αίτια όπως για παράδειγμα σε έναν πολύ ισχυρό σεισμό) αλλά να σχετίζεται με την σταδιακή άνοδο της θαλάσσιας στάθμης και την αλλαγή που αυτή προκάλεσε στη μορφολογία των Κυκλάδων. Δεν αποκλείεται η αρχαία Ατλαντίδα να ήταν μια πόλη που ήκμασε και βρισκόταν στον ενιαίο τότε νησιωτικό χώρο των Κυκλάδων ο οποίος στη συνέχεια, με τη γρήγορη άνοδο της στάθμης που πραγματοποιήθηκε στο χρονικό διάστημα μεταξύ 17.000 και 7.000 ετών πριν από σήμερα, καλύφθηκε από τη θάλασσα. Η παραδοχή αυτή ενισχύεται από την παρουσία, σε αρκετά νησιά των Κυκλάδων, πολλών αρχαιολογικών ευρημάτων που χρονολογούνται στα 5.200 έτη πριν από σήμερα και αποτελούν ενδείξεις της ύπαρξης ενός πολιτισμού γνωστού ως Πρωτοκυκλαδικού. Ο τελευταίος θα μπορούσε να προέρχεται από έναν παλιότερο πολιτισμό, όπως αυτός της Ατλαντίδας. Επιπλέον αξίζει να σημειωθεί ότι ο παλαιότερος Νεολιθικός οικισμός που έχει ανακαλυφθεί στις Κυκλάδες έχει ηλικία 7.300-6.700 ετών και βρίσκεται μεταξύ Πάρου και Αντίπαρου στο νησί Σάλιαγκος που, όπως αναφέρθηκε, 10.000 έτη πριν από σήμερα αποτελούσαν ένα ενιαίο νησί.

Ε.Κ.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Flemming, N.,C.,Webb, C.,O. (1986) “Tectonic and Eustatic Coastal changes during the last 10.000 years derived from archaeological data”, Z. Geomorphol. N.F., 62, pp. 1-29.

Fouache, E., Dalongeville, R. (2003) “Neotectonic impact on relative sea-level fluctuations over the past 6.000 years: examples from Croatia, Greece and southern Turkey”, Human records of recent geological evolution in the Mediterranean, CIESM Workshop Monographs, 24, pp. 43-47.

Gaki-Papanastassiou, K., Vassilopoulos, A., Evelpidou, N. Maroukian, H. (2005). “Quaternary morphological evolution of the Cyclades islands (Greece) using GIS”, Proceedings of the 6th International Symposium Computer Mapping and GIS for Coastal Zone Management, (CD-Rom).

Gaki-Papanastassiou, K., Evelpidou, N., Maroukian, H., Vassilopoulos K. (2009) “Palaeogeographic evalution of the Cyclades Island (Greece) during the Holocene”, Coastal and Marine Geospatial Technologies, υπό έκδοση.

Lambeck, K. (1996) “Sea-level change and shore-line evolution in Aegean Greece since Upper Palaeolithic time”, Antiquity, 70 (269), pp. 588-611.

Porter, S., C. (1989) “Some geological implications of average Quaternary glacial conditions”, Quaternary Research, 32, pp. 245-261.

Shackleton, N., J., Opdyke, N.,D.  (1973) “Oxygen isotope and palaeomagnetic stratigraphy of equatorial Pacific core V28-238: oxygen isotope temperature and ice volumes on a 105 and 106 years scale”, Quaternary Research, 3, pp. 39-55.