Εισαγωγή: τα τοπία του Νέστου ποταμού

Στο σύνολό της σχεδόν, η περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης καθορίζεται από την ύπαρξη σημαντικών ορεινών όγκων που φθάνουν ως τη θάλασσα. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους όγκους έχουν δημιουργηθεί επιμήκεις κοιλάδες, άλλες πιο πλατιές – όπως του Στρυμόνα στην περιοχή των Σερρών ή του Αγγίτη στην περιοχή της Δράμας – και άλλες στενότερες, όπως αυτή του Νέστου, ή ακόμη και απόκρημνες χαραδρώσεις, όπως στις μικρότερες απορροές ανατολικότερα. Στα νότια, μετά το ορεινό φράγμα, ποτάμια και ρέματα εκβάλλουν στη θάλασσα, δημιουργώντας υγροτοπικούς σχηματισμούς. Έτσι, οι δρόμοι του νερού αναδεικνύονται σε αποφασιστικό παράγοντα οργάνωσης της γεωμορφολογίας και διαμόρφωσης του χαρακτήρα των τοπίων.

Ο ποταμός Νέστος (Mesta στη Βουλγαρία) πηγάζει από τα όρη Rila και Pirin-Planina στη Βουλγαρία και εκβάλλει στο Θρακικό πέλαγος, απέναντι από τη νήσο Θάσο. Το συνολικό μήκος του φτάνει τα 234 χλμ., από τα οποία τα 130 χλμ. βρίσκονται σε ελληνικό έδαφος. Αποστραγγίζει ενδοορεινή λεκάνη με έκταση 3.317 τ.χλμ. στη βουλγαρική Ροδόπη και 2.097 τ.χλμ. στην ελληνική Ροδόπη (βλ. Σχήμα 1). Κατά την πορεία του διασχίζει πολλά στενά, δηλαδή βαθιές κοιλάδες που έχει διανοίξει μέσα στα πετρώματα της Ροδόπης, σπουδαιότερες από τις οποίες είναι η Κλεισούρα στη Βουλγαρία και τα Θρακικά Τέμπη στην Ελλάδα. Κατά την έξοδό του από την ορεινή Ροδόπη, σχηματίζει μεγάλης έκτασης δελταϊκή πεδιάδα (612 τ.χλμ.) λόγω της απόθεσης των φερτών υλικών που μεταφέρει. Η λεκάνη απορροής του Νέστου στο ελληνικό έδαφος περιλαμβάνει εκτάσεις τριών νομών (Δράμας, Καβάλας και Ξάνθης). Σήμερα, ο ποταμός αποτελεί το γεωγραφικό όριο ανάμεσα στη Θράκη και τη Μακεδονία. Η διάσταση αυτή του Νέστου, ως ορίου, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Προκύπτει από την ύπαρξη βαθιών και πρακτικά αδιαπέραστων κοιλάδων σε μεγάλο μέρος της διαδρομής του. Ακόμη και σήμερα, παρά τις τεχνολογικές εξελίξεις, τα σημεία επικοινωνίας της ανατολικής με τη δυτική όχθη περιορίζονται σε πολύ συγκεκριμένες θέσεις και εξαρτώνται απολύτως από τη μορφολογία της κοίτης του ποταμού. Άλλωστε, ως το χαρακτηριστικότερο γραμμικό γεωγραφικό στοιχείο της περιοχής, ο Νέστος είχε οριστεί με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913 ως συνοριακή γραμμή μεταξύ Ελλάδας - Βουλγαρίας.

Ο Νέστος, σε όλο το μήκος των 130 χιλιομέτρων που διανύει στο ελληνικό έδαφος, καθώς διέρχεται από διαφορετικούς τόπους συμβάλλει με φυσικές διεργασίες στη δημιουργία τοπίων και οικοτόπων με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα, η ανθρώπινη παρέμβαση συμβάλλει στη διαφοροποίηση των τοπίων (παρανέστιοι οικισμοί, αγροτικά μωσαϊκά, φυσικά εδάφη, επεμβάσεις μεγάλης κλίμακας όπως γέφυρες, φράγματα κ.ά.). Με κριτήριο τα βασικά χαρακτηριστικά του τοπίου, στη λεκάνη απορροής του Νέστου διακρίνουμε πέντε γεωγραφικές ενότητες:

Ενότητα Α. Η ορεινή ενότητα στο βορειοανατολικό τμήμα της λεκάνης απορροής. Ανήκει στο σύνολό της στο Νομό Δράμας, βόρεια της πόλης, και αποτελεί το τμήμα όπου το ποτάμι κινείται στις ανατολικές υπώρειες του όρους Φαλακρό, σχηματίζοντας βαθιές κοιλάδες. Σήμερα οι κοιλάδες αυτές είναι στο μεγαλύτερο τμήμα τους πλημμυρισμένες εξαιτίας του συστήματος των φραγμάτων Θησαυρού και Πλατανόβρυσης.

Ενότητα Β. Η ζώνη ανάπτυξης του συστήματος των φραγμάτων Θησαυρού και Πλατανόβρυσης. Πρόκειται για μία ζώνη η οποία υπό κανονικές συνθήκες θα εντασσόταν στην ορεινή ενότητα, διαφοροποιείται όμως εξαιτίας της ύπαρξης των φραγμάτων, τα οποία, μαζί με τα συνοδευτικά έργα που αναπτύσσονται στις παρειές των βραχωδών πρανών (δρόμοι, σήραγγες), διαμορφώνουν ένα τοπίο όπου η ανθρώπινη παρουσία γίνεται εμφανής με ιδιαίτερο τρόπο.

Ενότητα Γ. Η κεντρική ημιορεινή ενότητα. Αναπτύσσεται σε εκτάσεις και των τριών νομών (Δράμας, Καβάλας και Ξάνθης) και περιλαμβάνει τη σχετικά πλατιά κοιλάδα ανάμεσα στους οικισμούς Παρανέστι και Σταυρούπολη.

Ενότητα Δ. Τα Στενά του Νέστου (“Θρακικά Τέμπη”). Ένας γεωλογικός σχηματισμός με απόκρημνα πρανή και μαιανδρική χάραξη, ο οποίος αποτελεί ίσως το πιο αναγνωρίσιμο τμήμα του ποταμού.

Ενότητα Ε. Περιλαμβάνει τον κάτω ρου, την πεδιάδα και το Δέλτα του Νέστου, στη θέση όπου το ποτάμι κινείται ανάμεσα στις πεδινές εκτάσεις των Νομών Καβάλας και Ξάνθης. Στο τμήμα αυτό αναγνωρίζουμε τον πιο έντονο ανταγωνισμό ανάμεσα στο ανθρωπογενές και το φυσικό περιβάλλον. Το πρώτο εμφανίζεται με τη μορφή της εντατικής και εκμηχανισμένης γεωργίας και το δεύτερο με τη μορφή του πλέγματος των φυσικών υγροτόπων που σχηματίζονται στις εκβολές του ποταμού.

Γ.Π. και Α.Δ.