Ζώνη Δ: Στενά Νέστου (Θρακικά Τέμπη)

Όπως φαίνεται στην αεροφωτογραφία, από τα βόρεια προς τα νότια, η στενή και βαθιά κοιλάδα που έχει διανοίξει ο εγκιβωτισμένος Νέστος μέσα στα γκρίζα μάρμαρα της Ροδόπης έχει απότομες αλλά και κατάφυτες πλευρές. Στη βάση της κοιλάδας ο ποταμός έχει πλατιά κοίτη με μαιανδρική πορεία μέχρι την έξοδό του στη δελταϊκή πεδιάδα, στο άκρο δεξιά της φωτογραφίας. Χαρακτηριστικό είναι το παραποτάμιο δάσος, η λευκή άμμος που συγκεντρώνεται στις εσωτερικές στροφές των μαιανδρικών κυμάτων (απόθεση) και τα απότομα τοιχώματα των μαρμάρων στις εξωτερικές στροφές των μαιάνδρων (διάβρωση). Την αριστερή πλευρά του ποταμού διασχίζει η σιδηροδρομική γραμμή Δράμας - Ξάνθης, με λευκό χρώμα, η οποία εξαφανίζεται στις θέσεις των σηράγγων (βλ. Εικόνα 1).

Ο σχηματισμός των Στενών του Νέστου αποτελεί ένα από τα πιο διάσημα και αναγνωρίσιμα τοπία της Θράκης. Τα Στενά του Νέστου είναι περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, γνωστή από την αρχαιότητα ως Θρακικά Τέμπη. Πρόκειται για μία φυσική περιοχή ποτάμιας κοιλάδας μεγάλης περιβαλλοντικής και αισθητικής σημασίας και αξίας που προστατεύεται από διεθνείς νόμους και συμβάσεις (Οδηγία 79/409/ΕΟΚ, Σύμβαση Βαρκελώνης, Ramsar 1971, Natura 2000), ενώ συγχρόνως είναι αισθητικό δάσος και καταφύγιο θηραμάτων (βλ. Σχήμα 1).

Η παρατήρηση της γεωμορφολογικής συγκρότησης των Στενών του Νέστου στη φωτογραφία δείχνει ότι η ποτάμια κοιλάδα έχει σύνθετη (διπλή) μορφή (βλ. Σχήμα 2). Το πρώτο υψομετρικό επίπεδο εντοπίζεται εκεί όπου αρχίζουν οι ράχεις που διευθύνονται προς τον Νέστο στα γκρίζα μάρμαρα της Ροδόπης, σε υψόμετρο 380 - 450 μέτρα.  Οι ράχεις αυτές αποτελούν τμήματα μιας αρχικής παλαιάς κοιλάδας μεγάλου πλάτους, στη βάση της οποίας έρεε ο παλαιός Νέστος με μαιανδρική πορεία. Ο σχηματισμός της κοιλάδας αυτής εκτιμάται ότι έγινε κατά το Νεογενές και ολοκληρώθηκε πριν από 2 εκατ. έτη περίπου. Το δεύτερο υψομετρικό επίπεδο εντοπίζεται εκεί όπου τελειώνουν οι ράχεις στην κεντρική ζώνη της κοιλάδας, σε υψόμετρο 35 - 70 μέτρα. Μέσα στην παλαιά βάση της κοιλάδας εγκιβωτίστηκε ο μαιανδρικός Νέστος λόγω της κατά βάθος διάβρωσης και παγιδεύτηκε να ακολουθεί την ίδια πορεία (εγκιβωτισμένος). Η διαδικασία αυτή είναι γνωστή ως επιγενετική και οφείλεται στον συνδυασμό ανυψωτικών κινήσεων της Ροδόπης και καθοδικών κινήσεων του Αιγαίου Πελάγους, ιδιαίτερα έντονη κατά το Τεταρτογενές, δηλαδή τα τελευταία 2 εκατ. έτη (βλ. Σχήμα 3).

Η κοιλάδα των Στενών του Νέστου έχει προσανατολισμό ΒΔ - ΝΑ, με μήκος 13 χιλιόμετρα, πλάτος 0,8 - 1,5 χιλιόμετρο και συνολικό βάθος εκσκαφής 300 - 400 μέτρα (βλ. Σχήμα 4). Ο Νέστος ρέει στη βάση των Στενών (επιγενετικής κοιλάδας) ως εγκιβωτισμένος μαίανδρος, με πλάτος μαιανδρικής ζώνης 500 - 700 μέτρα. Το μήκος της κοίτης του μαιάνδρου είναι 24 χιλιόμετρα και το πλάτος της 50 - 70 μέτρα. Ο μαιανδρικός λόγος L/l είναι 1,8 (μαίανδρος) και οι βρόγχοι των κυμάτων έχουν στροφές 310^ο - 330^ο περίπου (βλ. Σχήμα 5).

Ο ποταμός αποτελεί τη μόνη σταθερή δίοδο επικοινωνίας μεταξύ των εσωτερικών λεκανών της Ροδόπης και του Δέλτα του στο Θρακικό Πέλαγος. Σε ετήσια βάση μεταφέρει περίπου 1,0 - 1,5 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού και περίπου 350.000 - 550.000 κυβικά μέτρα φερτών υλικών προς τη θάλασσα. Σε παλαιότερες εποχές οι ετήσιοι όγκοι ήταν μεγαλύτεροι. Όπως φαίνεται καθαρά και στη φωτογραφία, η κοίτη του Νέστου έχει αποθέσεις άμμου με μορφή ατρακτοειδών θινών, ενώ πλευρικές αποθέσεις άμμου με λευκό χρώμα εντοπίζονται στις εσωτερικές πλευρές των βρόγχων του μαιάνδρου. Σπανιότερα είναι τα κεντρικά νησιά. Μεγάλοι όγκοι λεπτόκοκκων φερτών υλικών ιλύος και αργίλου μεταφέρονται σε αιώρηση με το νερό και καταλήγουν στις εκβολές του ποταμού στο στενό της Θάσου. Τα υλικά αυτά προέρχονται από την αποσάθρωση και τη διάβρωση των πετρωμάτων της Ροδόπης, όπως γρανιτικών και ηφαιστειακών, κυρίως όμως μεταμορφωμένων (γνευσίων, σχιστολίθων, μαρμάρων). Η μεγάλη περιεκτικότητα της άμμου σε ορυκτά των αστρίων, των πλαγιοκλάστων και του χαλαζία, της δίνουν το λευκό χρώμα που φαίνεται στην κοίτη αλλά και στις εκβολές του ποταμού.

Τα χαρακτηριστικά της κοιλάδας και της κοίτης ροής του Νέστου δημιουργούν τις προϋποθέσεις ανάπτυξης ενός αυθεντικού - φυσικού τοπίου, εξαιρετικά δύσκολου όσον αφορά την προσπέλαση από τον άνθρωπο. Η γεωμορφολογία της κοιλάδας, σε συνδυασμό και με τις κλιματικές συνθήκες, ευνοεί τη φυσική βλάστηση. Θαμνώνες πρίνου, δάση φυλλοβόλων πλατύφυλλων, βελονοφόρων και μεικτά δάση αναπτύσσονται στα πρανή της κοιλάδας (βλ. Εικόνα 2). Κατά μήκος του Νέστου αναπτύσσονται επίσης υδροφυτικά και παρυδάτια δενδρώδη είδη πλατάνου, σκλήθρου, ιτιάς με πυκνή δομή παρυδάτιου δάσους (βλ. Σχήμα 6). Οι δασικές αυτές περιοχές σε έκταση 23.800 στρεμμάτων αποτελούν το Αισθητικό Δάσος των Στενών του Νέστου, στο οποίο ισχύει καθεστώς απόλυτης προστασίας. Είναι φυσικό σε ένα τέτοιο περιβάλλον ιδιαίτερη θέση και σημασία να έχει η πανίδα. Στο Νέστο ζουν 8 είδη ψαριών, στην κοιλάδα υπάρχουν 9 είδη θηλαστικών και 56 είδη πτηνών. Μεταξύ των πτηνών υπάρχουν πολλά αρπακτικά που φωλιάζουν στις απότομες πλευρές της κοιλάδας και βρίσκουν τη τροφή τους στο Δέλτα του Νέστου, σε εκτός της κοιλάδας ανοικτή περιοχή. Ορισμένα από τα αρπακτικά, όπως ο γύπας, είναι απειλούμενα είδη. Για τον λόγο αυτό η σύμβαση του Ramsar που προστατεύει τον υγροβιότοπο του Δέλτα του Νέστου επεκτείνεται και στην περιοχή των Στενών για την προστασία της ορνιθοπανίδας.

Τα Στενά του Νέστου αποτελούν μια περιοχή ιδιαίτερα αγαπητή για επισκέψεις από φίλους του περιβάλλοντος, εκπαιδευτικούς, μαθητές – φοιτητές, ερευνητές, εκδρομείς, πεζοπόρους της φύσης και οικοτουρίστες (βλ. Εικόνα 3). Η διαδρομή γίνεται με το τραίνο από τη Σταυρούπολη προς την Ξάνθη, αφού η γραμμή διασχίζει την αριστερή πλευρά της κοιλάδας κοντά στον ποταμό, με εναλλαγές ανοιχτής διαδρομής και σηράγγων. Υπάρχει επίσης, στην ίδια πλευρά, δασικό μονοπάτι επίσκεψης από τη Γαλάνη προς τη Σταυρούπολη, το οποίο προσφέρει εξαιρετική θέα στους περιπατητές.

Το εξαιρετικό αυτό πρωτογενές τοπίο και περιβάλλον των Στενών του Νέστου φαίνεται πως θα αντέξει στο χρόνο και στις ανθρώπινες επεμβάσεις που έχουν γίνει στην ορεινή κοιλάδα του ποταμού. Τα φράγματα - ταμιευτήρες της ΔΕΗ στο Θησαυρό και στη Πλατανόβρυση συγκρατούν το νερό των πλημμυρικών παροχών του Νέστου και το χρησιμοποιούν για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας και την άρδευση της δελταϊκής πεδιάδας του ποταμού. Η τροποποίηση αυτή της ροής του Νέστου και η συγκράτηση φερτών υλικών μέσα στους ταμιευτήρες έχουν δημιουργήσει νέες περιβαλλοντικές συνθήκες στο ποτάμιο σύστημα. Αυτές όμως δεν αναμένεται να επιβαρύνουν το φυσικό περιβάλλον των Στενών του Νέστου, το οποίο συνεχίζει και σήμερα να λειτουργεί ομαλά.

Παρά το εξαιρετικά δυσμενές γεωμορφολογικό ανάγλυφο, στην περιοχή των Στενών του Νέστου έχουμε την ανάπτυξη οικισμών στην κορυφή (φρύδι) του βορειοανατολικού πρανούς της κοιλάδας. Πρόκειται για τους οικισμούς Κρωμνικό (Σαρνίτς) (βλ. Εικόνα 4), Άνω Λιβερά,  Κάτω Λιβερά και Ίμερα (Σαλτικλή) που ανήκουν διοικητικά στο Νομό Ξάνθης (βλ. Σχήμα 7). Η δημιουργία τους χάνεται κάπου στα χρόνια της οθωμανικής εποχής. Αρχικά ήταν αμιγώς μουσουλμανικοί οικισμοί, οι κάτοικοι των οποίων, αν και ανατολικά του Νέστου, δεν εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή πληθυσμών και έφυγαν αναγκαστικά. Στη συνέχεια, την περίοδο 1922-1930, έφθασε στα χωριά ποντιακός πληθυσμός που εκδιώχθηκε από τις περιοχές της Τραπεζούντας και της Σαμψούντας. Τα απόκρημνα, βραχώδη, ελάχιστα παραγωγικά εδάφη προσομοίαζαν με τα αντίστοιχα του Πόντου, γεγονός που θεωρήθηκε επαρκής αιτία εγκατάστασης. Οι άνθρωποι άντεξαν μέχρι τη δεκαετία του 1950, χωρίς ηλεκτρικό, τηλέφωνο, νερό, χωρίς οδικό δίκτυο. Από τότε όμως, ακολουθώντας τα κύματα της μετανάστευσης, άρχισαν να εγκαταλείπουν τα χωριά, εγκατάλειψη που είχε ολοκληρωθεί μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Μαζί με χωριά εγκαταλείφθηκαν και αρκετά ζώα, κυρίως άλογα. Σήμερα έχουν δημιουργηθεί κοπάδια άγριων αλόγων τα οποία κυκλοφορούν ελεύθερα ανάμεσα στα ερείπια των σπιτιών που έχουν ενσωματωθεί πλέον στο τοπίο με τα βράχια και τους θάμνους.

Στην έξοδο των Στενών υπάρχει μία συγκέντρωση οικισμών που συγκροτούν το δημοτικό διαμέρισμα Τοξοτών του δήμου Τοπείρου του Νομού Ξάνθης. Οικιστικό κέντρο στην περιοχή είναι ο οικισμός των Τοξοτών (751 κάτοικοι) (βλ. Εικόνα 5), ο οποίος συγκεντρώνει το σύνολο των κοινωνικών και διοικητικών υποδομών της περιοχής. Σήμερα ο οικισμός χωρίζεται σε δύο μεριές, με την πάνω να έχει πιο ενδιαφέροντα μορφολογικά χαρακτηριστικά. Ο διαχωρισμός αυτός σημαδεύει την ύπαρξη (έως το 1985 περίπου) δύο οικισμών, των Τοξοτών και του Σταθμού, ο οποίος ενσωματώθηκε στους Τοξότες. Γύρω από τους Τοξότες αναπτύσσονται οι οικισμοί Γαλάνη (137 κάτ.), Σεμέλη (25 κάτ.) (βλ. Εικόνα 6), Αγέλη (εγκαταλειμμένος) και Τύμπανο (Μικρό και Μεγάλο, 409 κάτ.). Στην περιοχή αυτή εμφανίζονται – για πρώτη φορά στην παρανέστια ζώνη – μουσουλμανικοί πληθυσμοί, καθώς έχουμε εισέλθει στην περιοχή όπου δεν υπήρξε διαδικασία ανταλλαγής πληθυσμών. Στο δομημένο περιβάλλον, χαρακτηριστικά ίχνη αυτής της πραγματικότητας είναι οι διατηρημένοι μιναρέδες σε αρκετούς οικισμούς. Γενικά η περιοχή εμφάνισε σημαντική μείωση πληθυσμού την εικοσαετία 1961 - 1981. Κάποιοι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν, ενώ οι Τοξότες έχασαν τον μισό τους πληθυσμό. Και την επόμενη όμως εικοσαετία εξακολούθησε η πτωτική τάση, ενώ μόνο οι Τοξότες διατήρησαν τον πληθυσμό τους.

Α.Ψ, Γ.Π. και Α.Δ.