Επίλογος: τα επτά τοπία του Νέστου
Ο Νέστος, από τη στιγμή που εισέρχεται στο ελληνικό έδαφος έως τη στιγμή που βγαίνει από τα Στενά, κυλάει σε μία εσωτερική ορεινή κοιλάδα ανάμεσα στην οροσειρά της Ροδόπης, από τη βόρεια πλευρά, και το Φαλακρό όρος και τα όρη της Λεκάνης από τη νότια. Η κοιλάδα αυτή είναι ουσιαστικά αποκομμένη από τις νοτιότερες πεδινές και παραλιακές ζώνες της Θράκης. Μοναδικός σύνδεσμος είναι τα Στενά ή αλλιώς Θρακικά Τέμπη. Στη συνέχεια, το ποτάμι εκβάλλει στη θάλασσα δημιουργώντας δελταϊκούς σχηματισμούς. Έτσι, στα 130 χιλιόμετρα που διανύει στο ελληνικό έδαφος ο Νέστος συμμετέχει στη δημιουργία μίας σειράς από ιδιαίτερα, αλλά αλληλοσυνδεδεμένα μεταξύ τους, τοπία:
- Ορεινά τοπία. Απαντώνται σε όλη τη διαδρομή του ποταμού από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα έως τα Τέμπη. Δύσβατες περιοχές στις υπώρειες των βουνών που ορίζουν κοιλάδες ή ρέματα, καταρράκτες, δάση και ξέφωτα. Περιοχές που αλλάζουν συνεχώς χρώματα, από το βαθύ πράσινο του καλοκαιριού στην απίστευτη πολυχρωμία του φθινοπώρου και της άνοιξης και στο άσπρο του χειμώνα. Με πλούσια δασική χλωρίδα και πανίδα, περισσότερο άγρια και πολύμορφη στη Ροδόπη, ηπιότερη στο Φαλακρό όρος και στα όρη της Λεκάνης. Είναι ένα πολιτισμός πέτρινων ορεινών οικισμών, σκαρφαλωμένων στα βράχια ή τοποθετημένων αναπαυτικά σε κάποια οροπέδια, με ελάχιστες δυνατότητες διασύνδεσης μεταξύ τους και με τα αστικά κέντρα. Με περιορισμένες οικονομικές δραστηριότητες (λίγη ορεινή γεωργία, κτηνοτροφία και υλοτομία, λόγοι που διατηρούν τα μουλάρια και τα άλογα στα χωριά), δεν μπορούν να κρατήσουν τον πληθυσμό και γι' αυτό άνω του 60% είναι σήμερα εγκαταλειμμένοι.
- Πλημμυρισμένες εκτάσεις. Ένα παράξενο και δραματικό τοπίο: τα βουνά δεν θα ακουμπήσουν ποτέ στις αμμουδερές όχθες του ποταμού, θα βυθίζονται πάντα στα σκοτεινά νερά του. Σκοτεινά από το μεγάλο βάθος και τις σκιές των βουνών πάνω τους, ακίνητα σαν πεθαμένα, χωρίς ζωή. Τα ζώα και τα πουλιά έχασαν τα φωλιάσματά τους πλάι στο ποτάμι, δεν μπορούν να βρουν εύκολα τροφή, καθώς η υδρόφυλλη βλάστηση πνίγηκε και μαζί της οι πλαγιές με τα δάση. Στα μέρη αυτά δε μπορείς να πλησιάσεις και να χωθείς μέσα τους, τα βλέπεις μόνο ως περιστασιακός παρατηρητής από τις καμπές των ορεινών δρόμων και από τις νέες κοιλαδογέφυρες που αποκαθιστούν την επικοινωνία ανάμεσα στις δύο όχθες. Αυτή η απουσία οποιασδήποτε ανθρώπινης δραστηριότητας οδηγεί, με έναν αντιφατικό τρόπο, στην πρόσληψη των τοπίων αυτών ως απολύτως φυσικών, παρά το γεγονός ότι έχουν δημιουργηθεί από σχεδιασμένη ανθρώπινη δράση μεγάλης κλίμακας.
- Φράγματα. Το απόλυτο ανθρώπινο κατασκεύασμα, η πλέον ηχηρή παρέμβαση στο τοπίο, που το αλλάζει δραματικά. Υλοποιεί τον ηράκλειο άθλο της αλλαγής της ροής των ποταμών και της δέσμευσης της δύναμής τους. Η εικόνα πριν από το φράγμα αντιστοιχεί με μια βαθιά λιπόθυμη λίμνη. Μετά, ένα ατίθασο ρέμα που δραπετεύει και απομακρύνεται με βία, μέχρι να ηρεμήσει και να ξαναγίνει ποτάμι αρκετά χαμηλότερα. Τα φράγματα εμφανίζονται ως χτισμένες μηχανές, γιγάντια ανεπιτήδευτα κατασκευάσματα, σχεδόν πρωτόγονα στα μάτια του σύγχρονου αστού, σύμβολα της σχέσης εξουσίας ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση και της υπαγωγής της υπαίθρου στον αστικό πολιτισμό.
- Ημιορεινές κοιλάδες. Μικροί τόποι με πεδινές γεωργικές ζώνες, περιορισμένες όμως από τα βουνά. Η γεωργία βρίσκεται σε υστέρηση, ενώ η παραδοσιακή παραγωγή καπνού εγκαταλείφθηκε. Οι οικισμοί, που είχαν αναπτυχθεί γραμμικά κατά μήκος του ποταμού, του δημόσιου δρόμου και του σιδηρόδρομου, έχουν σχεδόν εγκαταλειφθεί και αυτό αποτυπώνεται στο δομημένο και στο φυσικό τοπίο. Η κρυφή κοιλάδα του Νέστου επιβιώνει οριακά. Από την άλλη πλευρά, εδώ βρίσκονται οι "μαλακοί" χώροι, εκεί όπου το ποτάμι έχει ζωντανέψει από τα ρέματα των βουνών και κυλά με μακαριότητα κάτω από τα γεφύρια, ανάμεσα στις καλαμιές και τα υγρά δάση. Το τοπίο αλλάζει και εμφανίζονται αμμουδιές και νησάκια δημιουργημένα από τις ποτάμιες αποθέσεις. Υγροί τόποι, χωρίς όμως την αγριάδα και το απροσπέλαστο που έχουν οι βραχώδεις γκρεμοί ή οι επικίνδυνοι βάλτοι. Τόποι που συνδέονται κατευθείαν με τη μυθολογία και το φαντασιακό, εκεί όπου παίζουν ακόμη νύμφες.
- Τα Θρακικά Τέμπη. "Το ποτάμι παγιδεύτηκε" μας λέει ο Αντώνης Ψιλοβίκος, και εννοεί μία αργόσυρτη διαδικασία σε γεωλογικούς χρόνους. Είναι ένας ιδιαίτερος γεωλογικός σχηματισμός, με τους μαιανδρισμούς σμιλεμένους στα απόκρημνα βράχια, που εντυπωσιάζει τόσο αυτόν που το βλέπει από το παρατηρητήριο στο φρύδι του πρανούς, όσο και αυτόν που βρίσκεται στο εσωτερικό του. Ακόμα πιο ενδιαφέρον γίνεται το τοπίο με την ένταξη σε αυτό της γραμμής του τρένου. Λαξεμένη από ανθρώπινο χέρι στα κατακόρυφα βράχια, ανάμεσα από αναλημματικούς τοίχους, γέφυρες, ημιορύγματα και σήραγγες, η γραμμή σχολιάζει την κίνηση του ποταμού ενώ το τρένο φέρνει τον ανυποψίαστο ταξιδιώτη στο βάθος του φαραγγιού κάνοντάς τον μέρος του τοπίου. Αλλά μέρος του τοπίου γίνεται κανείς και όταν περπατά στο μονοπάτι των Στενών, ή όταν τα διαπλέει με καγιάκ από τη Σταυρούπολη ή τα Λιβερά. Ακόμη, όταν παρακολουθεί τις "γιορτές του Νέστου" στην τεράστια αμμουδιά της Γαλάνης, ανάμεσα στα ψηλά βράχια, με την αντήχηση να πολλαπλασιάζει τους ήχους.
- Οι πεδινές εκτάσεις. Τοπία όπου η γη έχει μετατραπεί σε ένα μεγάλο εργοτάξιο παραγωγής φυσικών αγαθών. Με όλα τα χαρακτηριστικά της εκτατικής και εντατικής εκμετάλλευσης και με τα γνωστά "patterns" του γεωργικού τοπίου. Μεγάλες εκμεταλλεύσεις που ορίζονται από αγροτικούς δρόμους, κανάλια και φυτοφράκτες και παρουσιάζουν μια ορθογωνική γεωμετρία σε αντίθεση με τα μωσαϊκά των προηγούμενων τοπίων. Η ζώνη αυτή έχει απολέσει πλήρως τα φυσικά της χαρακτηριστικά. Η μόνη φυσική παρουσία είναι αυτή των πουλιών που ακολουθούν τις θεριζοαλωνιστικές μηχανές για να συλλέξουν τα υπολείμματα των καλαμποκιών. Πού και πού κάποια παρυδάτια (πελαργοί, ερωδιοί) προσπαθούν να τραφούν κι αυτά στα χωράφια. Λίγα ψάρια και κάποιες χελώνες του γλυκού νερού εμφανίζονται στα αρδευτικά κανάλια. Σημεία αναφοράς στο τοπίο αναδεικνύονται οι δενδρώδεις καλλιέργειες για εκμετάλλευση και οι αναδασώσεις παράλληλα με το ποτάμι.
- Το Δέλτα. Πολύτιμος υγρότοπος, μέρος του μεγαλύτερου υγροτοπικού συμπλέγματος στη χώρα μας (Υγρότοπος Δέλτα Νέστου και λιμνοθαλασσών Βιστωνίδας και Μητρικού). Αποτελεί μέρος ενός παγκόσμιου δικτύου για τα μεταναστευτικά πουλιά και μας καλεί σε μία νέα προσέγγιση της γεωγραφίας. Πολύτιμος ως απόθεμα βιοποικιλότητας και για μία σειρά από αισθητικές, πολιτισμικές και κοινωνικές αξίες. Αυτές είναι μερικές από τις έννοιες που νοηματοδοτούν το τοπίο. Ο ίδιος ο σχηματισμός, όπου βιοτικά και αβιοτικά στοιχεία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αναδιαμορφώνοντας συνεχώς το χώρο, χαρακτηρίζεται από την πολυπλοκότητα βιοτόπων και επιμέρους τοπίων. Τοπίων που εγγράφονται μέσα σε ένα ήπιο ανάγλυφο απ' όπου απουσιάζουν οι εξάρσεις και κυριαρχεί το αγκάλιασμα της γης με το υγρό στοιχείο. Δεν πρέπει όμως να μας διαφεύγει ότι ο τόπος αυτός είναι ό,τι έχει απομείνει μετά τη δραματική επέκταση των γεωργικών εκτάσεων εις βάρος του φυσικού χώρου. Και ότι οι διεθνείς συνθήκες, όσο σημαντικές και αυστηρές κι αν είναι, προστατεύουν κάθε φορά τις εκτάσεις εκείνες που παραμένουν φυσικές, στο πλαίσιο μίας ισορροπίας με συγκεκριμένα χωρικά, χρονικά, τεχνικά, οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά.
Οι πιέσεις που δέχεται σήμερα ο Νέστος είναι διαφορετικών τύπων και έντασης. Σημαντικότερες είναι αυτές που αφορούν το Δέλτα και συνδέονται με τις επιπτώσεις της εκτατικής και εντατικής γεωργικής δραστηριότητας. Πρόκειται για επιπτώσεις τόσο χωρικές (μείωση των φυσικών εκτάσεων υπέρ των γεωργικών) όσο και χημικές (ρύπανση από υπολείμματα φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων). Σημαντικές επίσης είναι οι επιπτώσεις από την κατασκευή των φραγμάτων, τόσο στον άνω ρου του ποταμού (πλημμυρισμένες εκτάσεις) όσο και στον κάτω. Οι τελευταίες συνδέονται με τη μειωμένη ποσότητα φερτών υλών και θρεπτικών ουσιών προς το Δέλτα, γεγονός που περιορίζει τη δημιουργική δυναμική του ποταμού. Ταυτόχρονα έχουμε και μείωση των ποσοτήτων των νερών που φθάνουν στο Δέλτα, κυρίως λόγω των αρδεύσεων της πεδινής ζώνης. Τέλος, όσον αφορά το ποτάμι, κατά καιρούς προκύπτει ζήτημα με τη ρύπανσή του από δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην επικράτεια της Βουλγαρίας. Η ρύπανση φαίνεται να οφείλεται σε χωματερές, σε αστικά λύματα και μεταλλευτικές δραστηριότητες. Προβλήματα όμως έχουμε και στον ορεινό όγκο, κυρίως λόγω της εγκατάλειψης των ορεινών οικισμών, ή λόγω της έλλειψης οργάνωσης των εναλλακτικών τουριστικών δραστηριοτήτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Ε.Κ.Β.Υ. (1996) Ειδικό Διαχειριστικό Σχέδιο. Περιοχή: Στενά Νέστου, Θεσσαλονίκη.
Οικοτοπία (1997) "Ποταμός Νέστος: εντείνονται οι αυθαιρεσίες της ΔΕΗ", τ.1.
Οικοτοπία (1999) "Νέστος. Ένα ποτάμι στερεύει...", τ. 12.
Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση - WWF Ελλάς, Κέντρο Ερευνών Χώρου (1990-1994) Πρόγραμμα οικοανάπτυξης Ροδόπης - Νέστου, Αθήνα - Ξάνθη.
Παπαγιαννάκης, Λ., Ζόνζηλος, Ν., Βασενχόβεν, Λ., Λώλος, Σ., Νοταράς, Γ., Λαμπριανίδης, Λ., Σινάνογλου, Β. (1995) Η ανάπτυξη της Θράκης. Προκλήσεις και προοπτικές, Αθήνα: Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας - Ακαδημία Αθηνών.
ΥΠΕΧΩΔΕ (1986) Πρόγραμμα οριοθέτησης υγροβιότοπων σύμβασης RAMSAR. Υγροβιότοπος: Δέλτα Νέστου, Αθήνα.
|
Εισαγωγή |
|
|
|
|
Ζώνη Α |
|
|
|
|
Ζώνη B |
|
||
|
Ζώνη Γ |
|
|
|
|
Ζώνη Δ |
|
|
|
|
Ζώνη Ε |
|
|